दिवाळी सण / Diwali Festival

( तो आशेचा,आनंदाचा आणि समृद्धीचा प्रतीक मानला जातो )दिवाळीचा सण मोठा,नाही आनंदाला तोटा … आनंद आणि उल्हास घेऊन येणारा हा दिवाळीचा सण  प्रत्येकात एक उत्साह व उर्मी घेऊन येत असतो.

दिवाळीचा इतिहास :

दिवाळीचा इतिहास प्राचीन भारतीय संस्कृतीत खोलवर रुजलेला आहे.दिवाळी सण हिंदू,जैन,शीख आणि काही बौद्ध धर्मियांच्या जीवनात महत्वाचे स्थान घेतो.याचा इतिहास धार्मिक कथा,परंपरा आणि सांस्कृतिक घटकांशी संबंधित आहे.

१. रामायण आणि रामाचे अयोध्येला आगमन:

दिवाळीचा सर्वात प्रसिद्ध संदर्भ रामायणातून येतो.प्रभू श्रीराम लंकेतील राक्षस राजा रावणाचा पराभव करून, १४ वर्षांच्या वनवासानंतर अयोध्येला परतले. अयोध्यावासींनी आनंदाने घरे आणि रस्ते तेलाच्या दिव्यांनी सजवली,त्यातून दीपावली या सणाचा उगम झाला.

२. कृष्णाची कथा:

 काही कथांनुसार,दिवाळी सण भगवान श्रीकृष्णाच्या नरकासुरावर विजयाच्या आनंदात साजरा केला जातो. नरकासुराचा पराभव झाल्यानंतर लोकांनी आनंदाने दिवे लावून हा दिवस उत्साहात साजरा केला.

३. लक्ष्मीपूजन आणि व्यापारी वर्ष: 

दिवाळी हा सण समृद्धीची देवता देवी लक्ष्मीला समर्पित आहे.व्यापारी वर्गासाठी, दिवाळी आर्थिक वर्षाची समाप्ती आणि नवीन वर्षाची सुरुवात मानली जाते. लोक लक्ष्मीपूजन करतात,

कारण असे मानले जाते की या दिवशी देवी लक्ष्मी घरात येऊन समृद्धी देते.

४. जैन धर्मातील महत्त्व: 

जैन धर्मातील अनुयायांमध्ये दिवाळीला विशेष महत्त्व आहे,कारण या दिवशी भगवान महावीरांनी मोक्ष प्राप्त केला होता.त्यामुळे जैन धर्मीय दिवाळीला मोक्षसाधनेचा दिवस मानतात.

५. शीख धर्मातील महत्त्व: 

शीख धर्मातही दिवाळीचा सण महत्वाचा आहे.१६१९ साली शीख धर्माचे सहावे गुरु,गुरु हरगोबिंदजी,मुग़ल सम्राट जहांगीरच्या कैदेतून सुटले होते.त्या सुटकेचा आनंद साजरा करण्यासाठी शीख समुदाय दिवाळी साजरी करतो.

दिवाळीचा सण ऐतिहासिक,सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्वाचा असून, तो आशेचा, आनंदाचा आणि समृद्धीचा प्रतीक मानला जातो.दिवाळी सण विविध परंपरांनुसार आणि प्रथा-पद्धतीनुसार साजरा केला जातो. हा सण मुख्यतः पाच दिवसांचा असतो आणि प्रत्येक दिवशी विशिष्ट विधी आणि सणांची परंपरा असते. दिवाळी साजरी करण्याचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

१. पहिला दिवस: धनत्रयोदशी (धनतेरस)

धनत्रयोदशीला,व्यापारी लोक आपली नवीन खाती सुरू करतात आणि धनाची देवता देवी लक्ष्मीची पूजा करतात.या दिवशी लोक सोनं,चांदी,भांडी किंवा अन्य वस्त्र खरेदी करतात, कारण याला शुभ मानले जाते.रुग्णालये,औषधे आणि आयुर्वेद क्षेत्रात काम करणारे या दिवशी धन्वंतरी देवतेची पूजा करतात.

२. दुसरा दिवस: नरक चतुर्दशी (चोटी दिवाळी)

हा दिवस नरकासुराच्या वधाशी संबंधित आहे,जो श्रीकृष्णाने पराजित केला होता. त्यामुळे याला विजयाचा दिवस मानला जातो.लोक घरांच्या स्वच्छतेवर विशेष भर देतात आणि उटणे किंवा सुगंधी स्नान करतात.या रात्री घराबाहेर दिवे लावतात आणि आकाशकंदिल उंचावतात.

३. तिसरा दिवस: लक्ष्मीपूजन

हा दिवाळीचा मुख्य दिवस आहे, ज्या दिवशी लक्ष्मी देवीची पूजा केली जाते.या दिवशी लोक आपली घरे स्वच्छ करून रंगीबेरंगी रांगोळ्या घालतात आणि तेलाचे दिवे लावून संपूर्ण घर उजळवतात.संध्याकाळी लक्ष्मीपूजन होते,ज्यात देवी लक्ष्मीबरोबर गणपतीचीही पूजा केली जाते.व्यापारी लोक विशेषत:या दिवशी आपली बही खाती उघडतात.कुटुंबात एकत्रितपणे भोजन केले जाते आणि फटाके फोडले जातात.

४. चौथा दिवस: बलिप्रतिपदा (पाडवा)

पाडवा हा नव्या वर्षाच्या स्वागताचा दिवस असतो.

या दिवशी पति-पत्नी एकमेकांना शुभेच्छा देतात आणि नातेसंबंध सुदृढ करण्यासाठी एकमेकांना भेटवस्तू देतात.व्यापारी लोक आपल्या दुकानांचे आणि व्यवसायाचे पूजन करतात.

५. पाचवा दिवस: भाऊबीज

हा दिवस भावंडांच्या नात्याचा दिवस आहे.बहिणी आपल्या भावांची दीर्घायुष्य आणि समृद्धीसाठी पूजा करतात.भाऊ आपल्या बहिणींची काळजी घेत असल्याचे दर्शवून तिला भेटवस्तू देतो.

दिवाळीच्या सणातील अन्य घटक:

फटाके फोडणे: दिवाळीच्या सणाचे एक अनिवार्य वैशिष्ट्य म्हणजे फटाके फोडणे.यामुळे आनंद आणि उत्साह निर्माण होतो.

रांगोळी: घरोघरी रंगीबेरंगी रांगोळ्या काढल्या जातात, ज्यामुळे घराचा प्रवेश आकर्षक होतो आणि सकारात्मक ऊर्जा येते.

मिठाई आणि पक्वान्न: कुटुंबातील सदस्य एकत्र येऊन विविध प्रकारच्या मिठाया, फराळ आणि पक्वान्न बनवतात व त्यांचा आस्वाद घेतात.

दिवाळी हा सण आनंद,प्रकाश आणि नवी सुरुवात याचे प्रतीक आहे, आणि तो कुटुंबातील सदस्य आणि मित्रमंडळींसोबत जल्लोषाने साजरा केला जातो.दिवाळी सुट्टी विद्यार्थ्यांसाठी एक उत्तम संधी आहे की ते सणाचा आनंद घेताना काही उत्पादक कामे देखील करू शकतात.सुट्टीच्या काळात विद्यार्थ्यांनी केलेल्या क्रियाकलापांमुळे त्यांना नवीन कौशल्ये शिकण्याची, आपल्या ज्ञानाचा विस्तार करण्याची,आणि नवीन गोष्टी अनुभवण्याची संधी मिळते.येथे काही उपयुक्त आणि रचनात्मक गोष्टी दिल्या आहेत,ज्या विद्यार्थ्यांनी दिवाळी सुट्टीत कराव्यात:

१. संपूर्ण घराच्या स्वच्छतेत मदत करणे.

दिवाळीच्या काळात घर स्वच्छ करण्याची परंपरा असते. विद्यार्थी आपल्या कुटुंबीयांसोबत घर स्वच्छ करण्यामध्ये सहभाग घेऊ शकतात.यामुळे कुटुंबात एकत्रितपणे काम करण्याची भावना वाढते आणि स्वच्छतेची सवय लागते.

२. शैक्षणिक अभ्यास आणि पुनरावृत्ती

सुट्टी म्हणजे अभ्यास थांबवणे असा समज नसावा. विद्यार्थ्यांनी यावेळी आपले मागील धडे पुनरावृत्ती करून पूर्ण करावेत.

दिवाळीचा सण असल्यामुळे ताण न घेता रोज थोडा अभ्यास करणं फायदेशीर ठरू शकतं.

३. वाचनाची सवय लावणे

सुट्टीच्या काळात विद्यार्थ्यांनी कादंबऱ्या, ज्ञानवर्धक पुस्तके, किंवा आपल्या आवडीच्या विषयांवरील लेखन वाचायला हवे.यामुळे ज्ञानाचा विस्तार होतो आणि विचारशक्तीला चालना मिळते.

४. नवीन कौशल्ये शिकणे

दिवाळी सुट्टी ही नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी उत्तम वेळ आहे. विद्यार्थी विविध कौशल्यांमध्ये स्वतःला व्यस्त ठेवू शकतात.

स्वयंपाक:साध्या दिवाळीच्या पदार्थांसोबत कुटुंबासोबत स्वयंपाक शिकता येईल.

चित्रकला किंवा हस्तकला: दिवाळीसाठी रांगोळी,आकाश

कंदील बनवणे किंवा घराची सजावट करण्याच्या गोष्टी शिकता येतात.संगीत,नृत्य किंवा खेळ: आपल्या आवडीच्या खेळात किंवा कला प्रकारात सुधारणा करण्यासाठी ही उत्तम वेळ असते.

५. स्वयंसेवा किंवा समाजकार्य

सुट्टीतील वेळेचा उपयोग गरजू लोकांसाठी करू शकता. विद्यार्थी समाजसेवा किंवा स्वयंसेवक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होऊ शकतात,जसे की गरीब मुलांना शिक्षण देणे,वृद्धाश्रमात मदत करणे,किंवा पर्यावरणपूरक उपक्रम राबवणे.

६. क्रिएटिव्ह कामे

विद्यार्थ्यांनी आपल्या कल्पनाशक्तीला चालना देण्यासाठी क्रिएटिव्ह कामे करावीत.त्यांनी दिवाळीसाठी सुंदर रांगोळ्या काढाव्यात,आकाशकंदील बनवावे किंवा हस्तकलेच्या वस्तू तयार कराव्यात.यामुळे त्यांच्या कलात्मक क्षमतेचा विकास होईल.

७. कुटुंबासोबत वेळ घालवणे

दिवाळी सण हा कुटुंबासोबत आनंद साजरा करण्याचा काळ आहे.विद्यार्थी आपल्या कुटुंबासोबत वेळ घालवून नातेवाईकांना भेटू शकतात, त्यांच्या सोबत वेळ घालवून आपले नाते अधिक घट्ट करू शकतात.

८. फराळ बनवण्यात मदत

दिवाळीत विविध प्रकारच्या मिठाया आणि फराळ बनवले जातात. विद्यार्थी घरातील मोठ्यांसोबत फराळ तयार करण्यात मदत करू शकतात.यामुळे स्वयंपाक कौशल्य तर येतेच,शिवाय आपल्या पारंपारिक पाककृतींचे ज्ञानही मिळते.

९. पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करणे

विद्यार्थी पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्याच्या संकल्पात सहभागी होऊ शकतात. यामध्ये फटाके फोडण्याऐवजी दिवे, रांगोळ्या आणि इको-फ्रेंडली सजावट वापरून सण साजरा करणे,किंवा इतरांना असे करण्यासाठी प्रेरित करणे सामील आहे.

१०. सणासुदीच्या कालावधीत आंतरिक विकासावर भर

ध्यान,योग किंवा ध्यानधारणेच्या माध्यमातून मानसिक शांतता आणि आत्मविकास यावर लक्ष केंद्रित करणे विद्यार्थ्यांना शारीरिक आणि मानसिकआरोग्यसाठी फायदेशीर ठरेल.या सर्व गोष्टींमुळे विद्यार्थ्यांनी दिवाळीचा आनंद घेताना स्वतःचा सर्वांगीण विकास करण्याची संधी मिळेल.

दिवाळी सणाच्या काळात पालकांची भूमिका खूप महत्त्वाची असते,कारण सण साजरा करताना मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक विकासावर सकारात्मक परिणाम होण्यासाठी मार्गदर्शनाची गरज असते. पालकांना मुलांशी संवाद साधताना त्यांच्या आनंदाचा विचार करावा,त्यांना योग्य मार्ग दाखवावा,आणि सणाचे नैतिक आणि सांस्कृतिक मूल्य सांगावे.पालकांच्या भूमिकेबद्दल काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

१.सणाचे सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्य शिकवणे

पालकांनी मुलांना दिवाळी सणाचे महत्त्व,त्याचा इतिहास, आणि त्यामागील धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्य शिकवावे. यामुळे मुलांना आपल्या संस्कृतीचा आदर आणि परंपरांचा अर्थ समजेल.

उदाहरण: दिवाळी हे प्रकाशाचे आणि अंधकारावर विजयाचे प्रतीक आहे.या प्रसंगी नकारात्मकतेवर सकारात्मकतेचा विजय कसा होतो हे पालक मुलांना समजावून सांगू शकतात.

२. आनंददायक आणि सुरक्षित वातावरण तयार करणे

पालकांनी मुलांसाठी एक आनंददायक,प्रेमळ, शआणि सुरक्षित वातावरण निर्माण करणे महत्त्वाचे आहे. घरातील सण साजरा करताना मुलांच्या सोबत त्यांचा वेळ घालवणे आणि त्यांच्यासोबत सणाच्या तयारीत सहभाग घेणे मुलांच्या मनोबलाला प्रोत्साहन देते.

सुरक्षा: फटाके फोडताना किंवा घरात दिवे लावताना पालकांनी मुलांची सुरक्षा सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे.योग्य अंतरावरून फटाके फोडणे,डोळ्यांचे आणि हातांचे संरक्षण घेणे याबद्दल मुलांना समजवावे.

३. पर्यावरणपूरक दिवाळीची शिकवण.

पालकांनी मुलांना फटाके फोडण्याचे दुष्परिणाम समजावून सांगून पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्यास प्रोत्साहित करावे.यामध्ये इको-फ्रेंडली सजावट, शुद्ध तेलाचे दिवे, नैसर्गिक रंगांपासून रांगोळ्या,आणि कमी धूर निर्माण करणारे फटाके यांचा वापर समाविष्ट असावा.यामुळे मुलांमध्ये पर्यावरणप्रेम आणि जबाबदार नागरिक होण्याची भावना निर्माण होईल.

४. कुटुंबातील एकत्रितपणाचे महत्त्व

दिवाळी हा कुटुंबासोबत साजरा करण्याचा सण आहे. पालकांनी मुलांना कुटुंबाच्या सदस्यांशी संवाद साधायला आणि नातेवाईकांशी संपर्क ठेवायला शिकवावे.एकत्र जेवण,फराळ बनवणे,आणि एकमेकांसोबत आनंद साजरा करणे यामुळे कुटुंबीयांमध्ये प्रेम आणि नात्यांची जपणूक होईल.

५. व्यक्तिमत्व विकासासाठी संधी देणे.

सण साजरा करताना पालकांनी मुलांना स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्यास आणि घरातील सजावट,फराळ तयार करणे,किंवा सणासंदर्भातील इतर कामांमध्ये सहभागी होण्यास प्रोत्साहित करावे.यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास आणि जबाबदारीची भावना वाढेल.

उदाहरणार्थ, शमुलांना रांगोळी काढण्याची, आकाशकंदील तयार करण्याची किंवा दिवाळी फराळ बनवण्यासाठी मदत करण्याची संधी द्यावी.

६. मूल्य आणि तत्त्व शिकवणे

पालकांनी मुलांना सणाच्या आनंदासोबत इतरांना मदत करण्याचे महत्त्व शिकवावे. गरीब किंवा गरजू लोकांना कपडे,अन्न किंवा फराळाचे वितरण करणे,आणि इतरांसोबत सण साजरा करणे ही मूल्ये मुलांमध्ये रुजवणे आवश्यक आहे.यामुळे मुलांमध्ये दया, दानशीलता आणि समाजाप्रती जबाबदारीची भावना निर्माण होते.

७. फटाक्यांचा सुरक्षित वापर शिकवणे.

जर मुलांना फटाके फोडायचे असतील,तर पालकांनी त्यांना फटाके सुरक्षित पद्धतीने फोडण्याचे मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.योग्य जागा निवडणे,फटाके फोडताना सुरक्षेच्या नियमांचे पालन करणे,आणि इजा टाळण्यासाठी खबरदारी घेणे यावर भर दिला पाहिजे.

८. धनतेरस आणि बचतीची सवय

पालकांनी मुलांना धनतेरसच्या निमित्ताने आर्थिक नियोजन,

बचत,आणि पैशांचे महत्त्व शिकवावे. मुलांना पैशांचे व्यवस्थापन कसे करावे हे शिकवण्यास मदत केल्यास त्यांच्यात भविष्याची तयारी आणि आर्थिक शिस्त निर्माण होईल.

९. स्वयंपाक आणि पाककृतींचे महत्त्व..

दिवाळीत घरातील खास पदार्थ तयार केले जातात. पालकांनी मुलांना हे पदार्थ कसे तयार करायचे याचे मार्गदर्शन करून त्यांना स्वयंपाकाच्या पारंपारिक पद्धती शिकवाव्यात.

१०. मुलांसोबत वेळ घालवणे.

सणाच्या गडबडीत मुलांसोबत वेळ घालवणे आवश्यक आहे.

दिवाळीच्या काळात कुटुंबातील एकत्रित वेळ, खेळ,

मनोरंजन,आणि कौटुंबिक उपक्रम मुलांना सुरक्षिततेची आणि आनंदाची भावना देतात.दिवाळीत पालकांची भूमिका म्हणजे मुलांना सणाचा योग्य अनुभव देणे, त्यांचे शारीरिक आणि मानसिक विकासासाठी योग्य मार्गदर्शन करणे, आणि त्यांना आपल्या संस्कृती आणि परंपरांचे महत्त्व शिकवणे होय.

 भारतामध्ये दिवाळी सणादरम्यान फटाके उडवण्याचा खर्च खूप मोठा असतो,आणि हे आकडे दरवर्षी वेगवेगळे असू शकतात.याचे कारण म्हणजे आर्थिक स्थिती,महागाई आणि फटाक्यांवर सरकारने लागू केलेले नियम.

१. वैयक्तिक खर्च: साधारणपणे,एक व्यक्ती ५०० ते १०,००० रुपयांपर्यंत फटाक्यांवर खर्च करतो,परंतु काही ठिकाणी हे आकडे लाखोंपर्यंत देखील पोहोचू शकतात. मोठ्या शहरांमध्ये किंवा उच्चवर्गीय कुटुंबांमध्ये हा खर्च अधिक असतो.

२.संपूर्ण बाजारातील अंदाज:एकूण फटाके बाजाराचे मूल्य दरवर्षी ₹५.००० कोटी ते ₹१०,०० कोटी रुपयांच्या दरम्यान असू शकते.यामध्ये विविध प्रकारचे फटाके,छोटे मोठे शोपीसेस,आणि इतर प्रकाशाने सजवलेले घटक यांचा समावेश असतो.

३. फटाक्यांवरील नवीन नियम: गेल्या काही वर्षांत, फटाक्यांवरचे निर्बंध वाढले आहेत,विशेषतः प्रदूषण नियंत्रणाच्या दृष्टीने.हरित फटाके वापरण्याचे आवाहन केले जाते,ज्यामुळे विक्री आणि वापरावर काही प्रमाणात परिणाम झाला आहे.तरीही,दिवाळीच्या काळात फटाक्यांवर भारतात मोठा खर्च केला जातो, विशेषत: शहरी भागात जिथे फटाके फोडणे एक पारंपारिक आनंदाचा भाग मानला जातो.जगभरात फटाक्यांमुळे दरवर्षी अनेक लोकांना इजा होते,विशेषत: सणांच्या आणि उत्सवांच्या काळात. या इजांची संख्या वेगवेगळी असू शकते, कारण ती देश,स्थानिक परंपरा,

फटाक्यांचा वापर आणि सुरक्षेच्या उपाययोजनांवर अवलंबून असते. काही देशांमध्ये फटाक्यांच्या वापरावर कडक निर्बंध असतात, तर इतर देशांमध्ये त्याचा अधिक व्यापक वापर होतो. येथे काही प्रमुख मुद्दे दिले आहेत:

१. भारतातील परिस्थिती:

दिवाळीच्या काळात इजा:भारतात दिवाळी सणादरम्यान फटाक्यांमुळे हजारो लोकांना दरवर्षी इजा होते.सरकारी आणि खाजगी रुग्णालयांमधील नोंदींनुसार,विशेषत:डोळ्यांच्या,

हातांच्या,आणि त्वचेशी संबंधित इजा मोठ्या प्रमाणात घडतात.

प्रमाण: साधारणतः भारतात दरवर्षी १,००० ते १०,००० लोकांना फटाक्यांमुळे गंभीर इजा होते.मोठ्या शहरांमध्ये,जसे की दिल्ली,मुंबई,आणि कोलकाता येथे, इजांचे प्रमाण जास्त असते.

२. जगभरातील परिस्थिती

अमेरिका: अमेरिकेत फटाके विशेषत: ४ जुलैच्या स्वातंत्र्यदिनी मोठ्या प्रमाणात वापरले जातात. अमेरिकन कन्झ्युमर प्रॉडक्ट सेफ्टी कमिशनच्या अहवालानुसार, दरवर्षी सुमारे १०,००० लोकांना फटाक्यांमुळे इजा होते.यातून अनेकांना रुग्णालयात दाखल करावे लागते,आणि कधीकधी मृत्यूही होतात.

चीन: चीनमध्ये नवीन वर्ष आणि इतर सणांच्या निमित्ताने फटाके मोठ्या प्रमाणात फोडले जातात. इथेसुद्धा दरवर्षी अनेक इजा होतात,आणि विशेषत: फटाके बनवणाऱ्या कामगारांनाही धोका असतो. चीनमध्ये फटाक्यांच्या कारखान्यांमध्ये अपघाताचे प्रमाण जास्त आहे.

३. जागतिक आकडे

जगभरात दरवर्षी सुमारे ३०,००० ते ४०,००० लोक फटाक्यांमुळे विविध प्रकारच्या इजांना बळी पडतात, ज्यामध्ये किरकोळ इजांपासून ते गंभीर अपघातांपर्यंतची प्रकरणे समाविष्ट असतात.

यामध्ये बहुतेक इजा हात,डोळे आणि चेहरा यांच्याशी संबंधित असतात. त्यापैकी सुमारे १० ते १५ % प्रकरणांमध्ये डोळ्यांच्या गंभीर दुखापती होतात, ज्यामुळे अंधत्व देखील येऊ शकते.

४. फटाक्यांमुळे होणाऱ्या इजांचे प्रकार:

डोळ्यांच्या इजा:डोळ्यांमध्ये फटाक्यांच्या चटके बसणे किंवा फटाक्यांचे तुकडे उडून डोळ्यांमध्ये जाणे.

हात आणि बोटांच्या इजा: हातात फटाके फुटल्यामुळे हातांच्या बोटांचे नुकसान किंवा कधीकधी बोट कापले जाणे.

त्वचेला भाजणे: फटाक्यांच्या उष्णतेमुळे त्वचेवर भाजणे किंवा आग लागणे.

श्रवणशक्तीवर परिणाम: मोठ्या आवाजाच्या फटाक्यांमुळे कधीकधी श्रवणशक्तीवर तात्पुरता किंवा कायमस्वरूपी परिणाम होऊ शकतो.फटाके उडवताना योग्य काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे, विशेषतः लहान मुलांसाठी. सरकार आणि आरोग्य संस्था फटाक्यांच्या सुरक्षित वापरासाठी नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करतात,परंतु त्यांचे काटेकोर पालन करणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे.

महाराष्ट्रातील अनेक समाजसेवी संस्था गरीब आणि गरजू लोकांना दिवाळी साजरी करता यावी यासाठी विशेष उपक्रम राबवतात.या संस्था दिवाळीच्या काळात अन्न,कपडे,मिठाई,आणि इतर आवश्यक वस्तूंचे वाटप करतात तसेच आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांना मदत करतात. काही प्रमुख समाजसेवी संस्था खालीलप्रमाणे आहेत:

१. स्नेहालय (अहमदनगर)कार्य: 

स्नेहालय ही संस्था गरीब आणि गरजू लोकांसाठी, विशेषत:महिलांसाठी,मुलांसाठी आणि HIV/AIDS बाधितांसाठी काम करते. दिवाळीच्या काळात अन्न, कपडे आणि दिवाळीच्या फराळाचे वितरण करून आनंद पसरवतात.वेबसाइट: snehalaya.org

२. गूंज (मुंबई)

कार्य: गूंज संस्था गरीब आणि आदिवासी समाजातील लोकांसाठी कपडे, अन्न आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात काम करते. दिवाळीच्या निमित्ताने गरीब कुटुंबांना कपडे, फराळ, आणि दिवाळी साजरी करण्यासाठी आवश्यक वस्तू देण्यात येतात.वेबसाइट: goonj.org

३. रोटरी क्लब ऑफ मुंबई

कार्य: रोटरी क्लब विविध सामाजिक कार्यांमध्ये सहभाग घेते. दिवाळीच्या काळात ते आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांना अन्न, कपडे आणि इतर मदतीसाठी विविध कार्यक्रम आयोजित करतात.

वेबसाइट: rotaryclubofbombay.org

४. स्नेह फाऊंडेशन (पुणे)

कार्य:स्नेह फाऊंडेशन गरीब मुलांसाठी शिक्षण आणि आरोग्याच्या क्षेत्रात काम करते. दिवाळीच्या काळात गरीब आणि गरजू मुलांना कपडे, फराळ, आणि अन्य आवश्यक वस्तूंचे वाटप केले जाते.

वेबसाइट: snehfoundationindia.org

५.अन्नमित्र फाउंडेशन (मुंबई)

कार्य: अन्नमित्र फाउंडेशन गरजू लोकांना अन्न पुरविण्याचे काम करते. दिवाळीच्या काळात ते विशेष मोहीम राबवून गरीब कुटुंबांना फराळ, मिठाई आणि अन्य आवश्यक सामग्री पुरवतात.

वेबसाइट: annamitra.org

६.सेवा सहयोग फाउंडेशन (पुणे)

कार्य: ही संस्था दिवाळीच्या काळात विविध उपक्रम राबवते, जसे की गरजू कुटुंबांना कपडे, दिवाळी फराळ आणि आवश्यक वस्तू वाटप करणे.वेबसाइट: sevasahayog.org

७. अभिलाषा फाउंडेशन (मुंबई)

कार्य: या संस्थेचे उद्दिष्ट गरीब आणि गरजू लोकांना शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि सामाजिक सहकार्य पुरवणे आहे. दिवाळीच्या काळात ही संस्था अन्न, कपडे, आणि दिवाळी साजरी करण्यासाठी आवश्यक वस्तूंचे वाटप करते.वेबसाइट: abhilashafoundation.org

८. स्नेहदूत संस्था (नाशिक)

कार्य: ही संस्था गरीब व निराधार लोकांसाठी मदत कार्य करते. दिवाळीत निराधार कुटुंबांना कपडे, फराळ आणि मिठाई यांचे वितरण करून सण साजरा करण्यात मदत करते.ही सर्व संस्था गरजूंना दिवाळीचा आनंद देण्यासाठी आपले योगदान देतात.तुम्ही या संस्थांमध्ये देणगी देऊन किंवा स्वयंसेवक म्हणून सहभागी होऊन या उपक्रमांमध्ये मदत करू शकता. दिवाळी सणाच्या उत्साहात काही गोष्टी टाळल्यास सण सुरक्षित आणि आनंददायी होऊ शकतो.दिवाळीत काय करू नये याची काही उदाहरणे खालीलप्रमाणे:

१. फटाके अनियंत्रितपणे न फोडणे: अतिशय मोठ्या आवाजाचे किंवा प्रदूषण करणारे फटाके फोडणे टाळावे, तसेच योग्य ठिकाणी आणि सुरक्षिततेच्या उपाययोजनांसहच फटाके फोडावेत.

२. जास्त तेलकट व तळलेले पदार्थ खाणे टाळा: सणाच्या वेळी तेलकटआणि तळलेले पदार्थ खाण्याचा मोह होऊ शकतो,परंतु आरोग्याच्या दृष्टीने संयम बाळगणे गरजेचे आहे.

३. घाईघाईत दिवे किंवा पणती लावणे: दिवे आणि पणती लावताना सुरक्षिततेची काळजी घेणे आवश्यक आहे. आगीचा धोका टाळण्यासाठी ते योग्य ठिकाणी आणि नीट लावावेत.

४. अत्यधिक मद्यपान टाळा: दिवाळीच्या पार्टीजमध्ये मद्यपानाचा अतिरेक टाळावा, जेणेकरून कोणतेही अनुचित प्रकार घडणार नाहीत.

५. प्रदूषण करणारे उपाय टाळा: प्लास्टिकच्या वस्तू किंवा प्रदूषण करणारे साहित्य वापरणे टाळावे. पर्यावरणपूरक पर्याय निवडावेत.

६. इतरांना त्रास देणे टाळा: फटाके किंवा मोठ्या आवाजाच्या गोष्टींमुळे इतरांना त्रास होईल, असे काहीही करू नये, विशेषत: ज्येष्ठ नागरिक आणि लहान मुलांच्या बाबतीत.

७. बेशिस्त वाहन चालवणे: सणाच्या उत्साहात वाहने बेशिस्तपणे चालवणे टाळावे, जेणेकरून अपघातांचा धोका कमी होईल.

 दिवाळी सुरक्षित आणि सर्वांसाठी आनंदमयी साजरी करण्यासाठी या गोष्टींचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.

दिवाळीचा अभ्यास म्हणजे फक्त पुस्तकातील माहिती शिकणे नव्हे तर दिवाळीच्या सणाला जोडलेल्या संस्कृती, परंपरा आणि मूल्यांचा अभ्यास करणे.

मुलांसाठी दिवाळीचा अभ्यास कसा करावा:

 कथा आणि कविता: दिवाळीच्या उत्सवाशी संबंधित कथा, कविता आणि लोककथा वाचून द्या.यामुळे मुलांना दिवाळीची उत्पत्ती आणि महत्व समजेल.

  दिवे आणि फटाके: दिवाळीच्या दिव्यांचे आणि फटाक्यांचे वेगवेगळे प्रकार, त्यांचे बनवण्याची पद्धत आणि त्यांचे महत्त्व समजावून सांगा.

 स्वच्छता: दिवाळीच्या दिवशी घराची स्वच्छता करण्याचे महत्त्व आणि पर्यावरणपूरक पद्धतीने स्वच्छता कशी करावी हे शिकवा.

 देवांची पूजा: दिवाळीच्या दिवशी कोणत्या देवतांची पूजा केली जाते आणि त्यांचे महत्त्व काय आहे हे सांगा.

 समाज सेवा: दिवाळीच्या दिवशी गरजूंना मदत करण्याचे महत्त्व समजावून सांगा.

  दिवाळीची सजावट: दिवाळीच्या सजावटीसाठी कोणती साहित्य वापरली जाते आणि कशी सजावट केली जाते हे दाखवा.

 खाद्यपदार्थ: दिवाळीच्या वेळी बनवले जाणारे खास खाद्यपदार्थ आणि त्यांचे महत्त्व सांगा.

 दिवाळीचा खेळ: दिवाळीच्या दिवशी खेळली जाणारी पारंपरिक खेळे शिकवा.

दिवाळीचा अभ्यास का महत्त्वाचा आहे:

 मुलांना आपल्या संस्कृतीची ओळख होते.

 मुलांमध्ये मूल्यवान गुणांची जोपासना होते.

 मुले पर्यावरणाबद्दल जागरूक होतात.

  मुले समाजसेवेची भावना विकसित करतात.

नोंद: दिवाळीचा अभ्यास करताना मुलांना प्रत्यक्ष अनुभव देण्याचा प्रयत्न करा.त्यांना दिवाळीच्या सजावटीत सहभागी करून घ्या,दिवाळीच्या खाद्यपदार्थ बनवण्यात मदत करा आणि दिवाळीच्या दिवशी गरजूंना मदत करण्यासाठी प्रोत्साहित करा.

अतिरिक्त माहिती:

 दिवाळीचा अभ्यास करताना मुलांच्या वयानुसार विषय निवडा.

 मुलांना प्रश्न विचारून त्यांच्या शंका दूर करा.मुलांना दिवाळीच्या उत्सवाशी संबंधित पुस्तके, चित्रपट आणि कार्यक्रम दाखवा.इत्यादी उपक्रमांचे नियोजन सुट्टीमध्ये करण्यास हरकत नाही .भारताच्या बहुतेक सर्व भागात दिवाळी सण मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो.मात्र,काही विशिष्ट प्रदेशांमध्ये किंवा समुदायांमध्ये दिवाळीला तितकेसे महत्त्व नाही किंवा त्याप्रमाणे मोठ्या प्रमाणात साजरी केली जात नाही.याचे कारण प्रामुख्याने धार्मिक आणि सांस्कृतिक विविधता आहे.

१. केरळ: केरळमध्ये दिवाळीला इतर राज्यांइतके महत्त्व नाही. येथे मुख्यतः ओणम हा सण अधिक मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो. केरळमध्ये हिंदू समुदायाचे लोक दिवाळी साजरी करतात, परंतु हा सण इतर राज्यांइतका मोठा साजरा केला जात नाही.

२. ईशान्य भारतातील काही भाग: नागालँड, मिझोराम, मेघालय,अरुणाचल प्रदेश,आणि मणिपूरसारख्या ईशान्य भारतातील काही राज्यांमध्ये ख्रिश्चन धर्माचे लोक मोठ्या प्रमाणात आहेत.त्यामुळे या प्रदेशात ख्रिस्ती धर्मीय लोक दिवाळी साजरी करत नाहीत,किंवा अत्यल्प प्रमाणात साजरी करतात.

३. मुस्लिम बहुसंख्य प्रदेश: काश्मीरमधील काही भागांमध्ये आणि काही मुस्लिम बहुसंख्य असलेल्या प्रदेशांमध्ये दिवाळीला विशेष महत्त्व दिले जात नाही, कारण दिवाळी हा मुख्यतः हिंदू सण आहे. मात्र, इतर धर्मीयांमध्ये सौहार्दपूर्ण वातावरण राखून हा सण साजरा केला जातो.जरी या भागांमध्ये दिवाळी सण साजरा केला जात नसेल,तरी भारताच्या विविधतेमुळे प्रत्येक प्रांतामध्ये वेगवेगळ्या सणांनुसार उत्सव साजरे केले जातात.

लेखन व संकलन : डॉ.दिपक शेटे,महाराष्ट्र शासन राज्य पुरस्कार प्राप्त,गणितायन लॅब निर्मिती.

झुमरू / Jhumru

कुठलंही प्राणिसंग्रहालय सहसा जंगली प्राण्यांसाठी असतं.पण अनेकदा आमच्यावर 'रेस्क्यू' केलेल्या प्राण्यांना सांभाळण्याची तात्पुरती जबाबदारीही येऊन पडायची.एकदा असंच झालं.पिंपरी-चिंचवड महानगरपालिकेच्या कोंडवाड्यामध्ये तीन-चार भटक्या गाईंना दाखल केलं गेलं होतं.त्यातली एक गाय गाभण होती आणि तिचे दिवस भरत आले होते.मध्यरात्री कधी तरी त्या गर्भार गाईला प्रसववेदना सुरू झाल्या आणि पहाटे तिने एका सुंदर,गोंडस वासराला जन्म दिला. सकाळी सकाळी या गुरांचे मालक कोंडवाड्यात आपापली गुरं सोडवण्यासाठी जाऊन पोहोचले. त्या गर्भार गाईच्या मालकाला कामगारांनी तिचं वासरू दाखवलं आणि त्याचा दंडही भरायला सांगितलं.ते वासरू होतं खोंड.त्या मालकाच्या दृष्टीने निरुपयोगी.त्याने ते वासरू घेऊन जायचं साफ नाकारलं.कालवड असती तर दंड भरूनही नेलं असतं.

पण हा बिनकामाचा बैल;कशाला नेऊ, असं त्याचं म्हणणं.

मालक गाईला टेम्पोत घालून चालता झाला,तेव्हा नुकत्या जन्मलेल्या वासराला एकटं सोडून जाताना त्या गाईने कसा हंबरडा फोडला असेल विचार करा.तिचं हंबरणं ऐकून वासरूही खूप तडफडलं,खूप वेळ ओरडलं;पण आपली आई परत येत नाही,असं बघून तिथल्याच गवताच्या भाऱ्यावर झोपी गेलं.आख्खा दिवस त्याने झोपून काढला.त्या रात्री कडाक्याची थंडी होती. त्यामुळे पहाटेच जाग येऊन ते वासरू भुकेने कळवळलं होतं.पालिकेचे अधिकारी राऊंडवर कोंडवाड्यात पोहोचले,तेव्हा ते तान्हं बेवारस वासरू पाहून त्यांनाही खूप वाईट वाटलं. 

त्यांनी त्या वासराला ताबडतोब आमच्या पार्कमध्ये पाठवण्याचा आदेश दिला.त्यानंतर तासाभरातच ते वासरु आमच्याकडे आलं.तेव्हा पालिकेच्या अधिकाऱ्यांकडून ही सगळी हकीकत आम्हाला समजली.आम्ही त्याचं नाव ठेवलं झुमरू.छोटे कान, गोंडा असलेली छोटीशी शेपटी.त्याच्या कपाळावर मधोमध पाढऱ्या रंगाचा एक सुरेख चांदवा.फारच गोड वासरू होतं ते.पण एवढं तान्हं दूधपितं वासरू सांभाळायचं म्हणजे आमची कसरतच होती. शिवाय जन्मल्या जन्मल्या ते उपाशी राहिलं होतं. आम्ही त्याच्यासाठी दूध आणि पाणी उकळून घेतलं.लहान बाळाच्या दूध पिण्याच्या बाटलीतून ते त्याला देण्याचा प्रयत्न करायला सुरुवात केली.बूच त्याच्या तोंडात सरकवलं,पण ते त्या चोखता येईना. एकदोनदा अयशस्वी प्रयत्न करून त्याने हताशपणे मान टाकली आणि बराच वेळ ते नुसतं पडून राहिलं.त्याला त्याच्या आईची उणीव भासत असणार.मग मी थोडं डोकं लढवलं.गरम पाण्यात टर्किश टॉवेल बुडवून त्याने वासराचं अंग पुसून काढलं.त्याच्या आईच्या उष्ण जिभेसारखाच त्याचा स्पर्श असेल असा माझा अंदाज होता.ही तरकीब उपयोगी पडली असावी.मी बाटलीचं बूच तोंडात दिल्यावर वासराने ते अधाश्यासारखं ओढायला सुरुवात केली.चार-पाच वेळा दुधाऐवजी तोंडात फक्त हवा गेल्यामुळे त्याला चांगलाच ठसका लागला.पण लवकरच त्याला बाटली कशी चोखायची याचा शोध लागला.पुढच्या १०-१५ मिनिटांत अर्धा लिटर दूध त्याच्या पोटात गेलं आणि आमचा जीव भांड्यात पडला.पोट भरल्यावर ते वासरू सरळ आमच्या बेडरूममध्ये घुसलं आणि आमच्या दोघांच्या मध्ये येऊन पहुडलं.झोपण्यापूर्वी त्याच्या थोड्याफार 'हम्मा हम्मा' अशा हाका मारून झाल्या.आम्हाला त्या अम्मा अम्मा अशाच ऐकू येत होत्या.तेजसच्या अम्मीने त्याला कुशीत घेतलं आणि 'झोप रे झुमरू' असं म्हणत दामटून थोपटलं. जादू झाल्यासारखा झुमरू शांतपणे झोपी गेला.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी झुमरू आमच्याही आधी उठून थेट बाथरूममध्ये गेला,भळकन मुतला आणि शेणाचे गोळे टाकून स्वतःचंच घर असल्याच्या आविर्भावात घरभर फिरू लागला.

बाथरूममध्ये जाऊन हे प्रातर्विधी करावेत ही अक्कल त्याला कशी आली कुणास ठाऊक! पण आता गडी पुन्हा एकदा भुकावला होता.आदल्या दिवशीप्रमाणेच त्याला दूध-पाणी मिसळून बाटलीने पाजलं.गडी खूष! झुमरू आला तेव्हा आमच्याकडे पाशा आणि पिंटू नावाचे दोन कुत्रे होते.पाशा होता ग्रेट डेन जातीचा,पिंटू साधा गावठी.दांडगा असूनही पाशा खूप आज्ञाधारक होता आणि हुशारही.आम्ही म्हटलं,झुमरूला रुळवण्यासाठी त्याचा उपयोग होतो का बघावं.पाशाला चुचकारत घरामध्ये बोलावलं आणि प्रेमाने समजावत झुमरूजवळ नेलं.

 पाशानेही समजुतीने झुमरूला प्रेमानं चाटलं आणि झुमरू अलगद आमच्या कुटुंबात सामील झाला. संध्याकाळी घराच्या आवारात पाशा-पिंटू वगैरेंसोबत आमचा खेळ रंगत असे.दूरवर फेकलेला चेंडू पळत जाऊन आमच्याकडे आणून द्यायचा,हा त्या दोघांचा आवडता उद्योग.आता झुमरूही आमच्या या खेळामध्ये सामील होऊ लागला. आपले छोटे कान हलवत खुरांवर उड्या मारत तो सर्वांबरोबर हुंदडायचा.

आपल्या लहानग्या शेपटीचा गोंडा उडवत मस्ती करणाऱ्या झुमरूला बघायला आम्हाला भारी मजा वाटायची.

संध्याकाळी खेळ संपला की पिंटू आणि पाशा त्यांचं जेवण मिळेपर्यंत बाहेरच्या ओट्यावर शांतपणे बसून असत.

तेजसचा अभ्यास चालू असे. मी आणि प्रतिभा टेलिव्हिजनवरची एखादी मालिका पाहत असताना आम्हा दोघांच्या अगदी मध्येच हक्काने पाय दुमडून बसून टी.व्ही.वरचे लोकप्रिय कार्यक्रम आमच्याबरोबरच पाहायला लागला होता.एक-दोन आठवडे असेच गेले.झुमरू रुळला.छान वाढू लागला.सकाळच्या दूधानंतर दुपारी लंचटाइममध्ये संपत,राऊत किंवा गणपत या माझ्या सहकाऱ्यांपैकी कोणी तरी आमच्या घरी येऊन त्याला दूध पाजून जात असे.हळूहळू त्याचा आहार चांगलाच वाढला.

दोन-अडीच लिटर दूधही त्याला कमी पडू लागलं.

आम्ही त्याला हिरवा चारा,आजूबाजूचं कोवळं गवत द्यायला सुरुवात केली. त्याची पहिली भुकेची वेळ साधून चाऱ्यामध्ये फळभाज्या,धान्य मिसळून ठेवू लागलो.सुरुवातीला तो या जेवणाकडे ढुंकूनही पाहत नसे. खूप भूक लागली तरच तो भाजीचे तुकडे खात असे.नंतर मात्र कोवळा हिरवा चारा तो अगदी आवडीने खाऊ लागला.पुढे त्याची भूक इतकी वाढली की त्याला जे खाण्यायोग्य दिसेल ते तो गट्टम करून टाकायचा.एकदा गंमतच झाली.दुपारी जेवणाच्या वेळी मी घरी आलो,तेव्हा प्रतिभा डोक्याला हात लावून एकटीच हसत बसली होती.म्हणाली,आज आपल्याला हॉटेलमधनं पार्सल आणावं लागणार.घरात कुठलीच भाजी करता येणार नाही.

कारण सगळं गोडतेल संपलंय.मला कळेना,परवाच महिन्याभराचं किराणा सामान भरलं असताना सगळं तेल कसं संपलं? मग उलगडा झाला.झुमरूला सकाळी सकाळी तेलाच्या बरणीचा शोध लागला होता आणि त्याने सगळं तेल पिऊन सफाचट केलं होतं. मी डोक्याला हात मारून घेतला.आम्ही बाहेर जाऊन मिसळ-पाव खाऊन आलो.

येताना तेलाच्या पिशव्या आणून त्या सरळ फ्रिजमध्ये लपवून ठेवल्या.पण एवढं गोडंतेल पचवूनही झुमरू मजेत होता.त्याचं असं मिळेल त्या पदार्थावर डल्ला मारणं पुढेही सुरू राहिलं.

मळून ठेवलेल्या कणकेचे गोळे तो गायब करायचा.बनपाव गायब व्हायचे.दूध तर वर राहिलं की संपलं म्हणूनच समजा.

झुमरूला खायला कमी पडतं होतं म्हणावं,तर तसंही नव्हतं. पण छोट्या मुलाप्रमाणे जे दिसेल ते चाखून बघण्यात आणि आवडलं की त्याचा फडशा पाडण्यात त्याला मजा येत होती.(सोयरे वनचरे,अनिल खैर,समकालीन प्रकाशन )

एके दिवशी दुपारी घरी आलो,तर घराभोवतीची जास्वंद आणि तुळशीची रोपं फुलांसकट गायब झालेली.आमचा निरागस चोर आता चांगलाच सोकावला होता.त्याला आवर घालणं गरजेचं होतं. काय करावं याचा विचार करत असतानात एकदा आमचा इन्स्पेक्टर मित्र दारा इराणी चहासाठी घरी आला.तेव्हा झुमरू आमच्या दोघांच्या मध्ये बसून आरामात टीव्ही बघत होता.झुमरूचे इतर उद्योगही त्याच्या कानावर होतेच. तो म्हणाला,अरे, एवढ्या लाडाने हा बैलोबा ऐदी होईल ! त्यापेक्षा मी त्याला शेतावर घेऊन जातो.थोडंफार काम तरी शिकेल." आम्हालाही ते पटलं.झुमरू अंगानेही वाढायला लागला होता.त्याला घरात ठेवणं आम्हाला अवघड झालं असतं,आणि प्राणिसंग्रहालयात तरी बैलासाठी कशी जागा करणार? त्यामुळे त्याच संध्याकाळी झुमरू इन्स्पेक्टर साहेबांच्या गाडीतून त्यांच्या शेतावर राहायला गेला तो कायमचाच !

पण संध्याकाळी मी आणि प्रतिभा टीव्ही बघायचो, तेव्हा पायाशी झुमरू बसलाय असं उगाचच वाटायचं…! 

मोठ्यांचे मोठेपण..!!

तो बायकोसोबत खरेदी करण्यासाठी एका दुकानात गेला… सतत संशोधनात गुंतलेला आणि व्याख्यानाच्या निमित्तानं जगभर हिंडणारा नवरा आज शाॅपिंगला सोबत आलाय म्हटल्यावर बायकोनं जरा ढिल्या हातानंच खरेदी करायला 

सुरुवात केली…!

बिल द्यायची वेळ आली तेव्हा ह्या नवऱ्यानं दुकानदाराला चेक दिला.

बायकोच्या मनात शंकेची पाल चुकचुकली... त्याच्या दंडाला धरून बाजूला घेत ती कानात कुजबुजली, 

"अहो! मोठ्या ऐटीत चेक दिलात... पण तुमच्या अकाऊंटमध्ये तेवढे पैसे आहेत का?"

अगोदरच पिंजारलेल्या केसांत हात फिरवत,डोळे विस्फारत तिच्याकडे बघत तो गोड हसला पण 'पैसे आहेत की नाहीत' याचं उत्तर काही दिलं नाही !

घरी येत असताना बायकोच्या डोक्यात शंकांचं जाळं विणलं जात होतं...

'आपला नवरा जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ असला तरी कधीकधी हा घरचा रस्ताही विसरतो... असल्या विसरभोळ्या नवऱ्याच्या अकाउंटला खरंच पैसे असतील का?' नसतील,तर दुकानदार याच्यावर फसवणुकीचा गुन्हा दाखल करेल का? बरं... पैसे असतील,तर यानं आजपर्यंत माझ्यापासून का बरं लपवले असतील?'

एक ना अनेक विचार करत ती बाई आपल्या नवऱ्याला प्रश्न विचारून भंडावून सोडत होती.

शेवटी तो म्हणाला,...

"अगं! माझ्या अकाउंटला पैसे असले काय अन् नसले काय,काही फरक नाही पडणार...कारण तो दुकानदार तो चेक बॅंकेत टाकणारच नाही !"

आता मात्र तिला चक्कर यायची तेवढी बाकी राहीली होती. ती _'आ'_ वासून नवऱ्याकडे बघत राहिली.

तेव्हा तो म्हणाला, 

_"अगं वेडे,त्या चेकवर 'माझी' सही आहे...आणि माझी सही असलेला चेक दुकानदार बॅंकेत तर टाकणार नाहीच,पण फ्रेम करून दुकानात मात्र नक्की लावेल!"_

आणि खरोखर तस्संच घडलं!

अलौकिक बुद्धिमत्ता लाभलेला हा जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ होता...अल्बर्ट आईन्स्टाईन!

Let's salute this genius

उंटाच्या प्रेमात स्त्री A woman in love with a camel

असा बराच काळ लोटला.खार्टुम विद्यापीठातल्या प्राणीवैद्यक विभागातील एका प्राध्यापकाने इल्सेला बोलवून घेतलं.त्याची आणि इल्सेची जुनी ओळख होती. सुदानमधल्या पूर्व सहारातील उंटांवर संशोधन करण्यासाठी इल्सेला शिष्यवृत्ती मिळेल,अशी त्याने व्यवस्था केली होती.सुदानमध्ये उंटांना अजूनही महत्त्व होतं.इल्सेला शिष्यवृत्ती देणारे प्राध्यापक म्हणजे जागतिक किर्तीचे उंटतज्ज्ञ बक्री होते.उंटांवरचं संशोधन कसं असावं,याचे त्यांनी ठरवून दिलेले मापदंड जगन्मान्य होते.त्यांना एक उंटसंशोधन केंद्र प्रस्थापित करायची इच्छा होती.पण उंटांवर जीवन अवलंबून असलेली जगातली कुठलीही जमात कधीच एका जागी फार काळ मुक्कामास नसते,हे पाहता संशोधनकेंद्र नेमकं कुठे प्रस्थापित करावं,याबद्दल त्यांचा निर्णय होत नव्हता.मात्र,इल्सेचा आणि त्यांचा अभ्यास परस्परपूरक असल्याचं दिसल्यावर बक्री,त्यांचा साहाय्यक डॉ. मुहम्मद फादी आणि इल्से यांनी सुदानच्या हद्दीतल्या सहारात जीपमधून शेकडो कि.मी.चा प्रवास केला. त्या भागात त्यांना रशैद बेदूंच्या टोळ्या भेटल्या.त्यांच्याशी बोलण्यातून त्यांना उंटांच्या कळपांची रचना कशी असते,ते कुठल्या वनस्पतींवर जगतात,त्यांच्या प्रजजनातल्या पद्धती आणि अडचणी, त्यांचे विविध आजार आणि त्यांवरचे पारंपरिक उपचार,इत्यादी विषयींची माहिती मिळाली. रशैद बेदू एकोणिसाव्या शतकात सौदी अरेबियातून सुदानमध्ये आले.त्यांनी निरनिराळ्या कामासाठी उंटांचे वेगवेगळे प्रकार आपलेसे केले.त्यांनी अरबस्तानामधून येताना आणलेले उंट आकाराने छोटे,काटक आणि भरपूर दूध देणारे होते.याशिवाय ते स्थानिक मातकट तपकिरी रंगाच्या उंटांची पैदास करू लागले.या उंटांच्या मांसाला (हलीम) इस्लामी जगात खूप मागणी असल्यामुळे हे उंट ते कैरोला कत्तलखान्यात पाठवत असत.याशिवाय ते शर्यतीच्या उंटांचीही पैदास करत होते.इल्सेचा हा अभ्यास चालू असतानाच सुदानमध्ये बंड झालं.सर्वच परकियांचे रहिवास परवाने रद्द झाल्याचं जाहीर करण्यात आलं.

तेव्हा तिला अमेरिकेत परतावं लागलं.परतल्यानंतर इल्सेने एका शिष्यवृत्तीसाठी अर्ज केला.संशोधनासाठी तिने 'उंटांच्या सामाजिक,आर्थिक प्रभावाचे आणि उंटपालनाच्या व्यवस्थापनाचे संशोधन'असा विषय निवडला होता.या विषयावर तोपर्यंत फारसं संशोधन झालेलं नव्हतं.तिने मिळवलेल्या उंटविषयक माहितीत तिला दिसून आलं, की उंटपालनात जगात भारत आघाडीवर होता. भारतात केवळ भटक्या जमातीच उंटपालन करत होत्या असं नाही;तर शेतीला जोडधंदा म्हणूनही उंट पाळले जात होते.

भारतातल्या उंटांची संख्या दहा लाखांहून अधिक होती; तिथे 'नॅशनल रिसर्च सेंटर ऑन कॅमल' या संस्थेमार्फत उंटांवर संशोधनही सुरू होतं.इथल्या अभ्यासाचा फायदा आफ्रिकी देशांमधील उंटपालनाला होऊ शकला असता.

इल्सेचा हा प्रस्ताव मान्य झाला.त्याचवेळेस तिच्या पतीला गॅरीला फुलब्राइट शिष्यवृत्ती मिळाली;तो पुण्याला डेक्कन कॉलेजात रुजू झाला;त्यांच्या मुलांना पुण्यातच शाळेमध्ये प्रवेश मिळाला;आणि इल्सेचं कुटुंब पुण्यात राहायला लागलं.कामानिमित्त पुण्यातून राजस्थानात ये-जा करण्याचं तिने ठरवलं.बिकानेर इथल्या उंटसंशोधन केंद्राशी ती आधीपासूनच संपर्कात होती.तिथून तिला भारतीय उंटांबद्दल जी माहिती मिळाली त्यानुसार सोमालिया आणि सुदान या देशांनंतर भारतात जगातील सर्वाधिक उंट होते.इतके उंट असलेल्या देशात उंटांचं प्रजनन,उंटपालन आणि उंटांवर ज्यांची उपजीविका अवलंबून आहे अशा जमाती यांबद्दल कुठेही,कसलेही लेखी अहवाल उपलब्ध नव्हते.

नाही म्हणायला १९०८ साली प्रसिद्ध झालेल्या राजपुताना गॅझेटीअरमध्ये एक नोंद होती - 

'मारवाडमध्ये रेबारी,ज्यांना रायका असंही म्हटलं जातं, त्यांची संख्या सुमारे ३.५% आहे. हे उंटपालनावर जगतात.' त्या नोंदीत शंकर-पार्वतीच्या कथेचाही उल्लेख होता.मात्र याव्यतिरिक्त,राष्ट्रीय उंटसंशोधन केंद्राच्या वार्षिक अहवालात किंवा अलिकडच्या काळातल्या उंटांवरच्या शोधनिबंधांमध्ये सुद्धा उंटपालन, उंटप्रजनन यांचा इतिहास हाती लागत नव्हता.भारतात उंटपालन कधी,केव्हा आणि कसं सुरू झालं,उंट कसे माणसाळवण्यात आले,त्या काळात त्यांचा कसा आणि कशासाठी वापर केला गेला,

त्यांच्या प्रजननपद्धतीत काही सुधारणा केल्या गेल्या का,असे अनेक प्रश्न अनुत्तरितच होते. इल्से हे सारे प्रश्न घेऊन बिकानेरच्या 'नॅशनल रिसर्च सेंटर ऑन कॅमल' इथे दाखल झाली. 

हे संशोधनकेंद्र बिकानेरच्या एका बाह्य उपनगरात आहे. इथे एक उंटपालन केंद्र आहे.त्यात भारतातल्या विविध प्रजातींचे उंट आहेत.कानावर लांब केस असलेले बिकानेरी उंट; मंदगतीने हालचाली करणारे कच्छी उंट; चपळ,लांब पायांचे जैसलमेरी उंट, इत्यादी.यातले कच्छी उंट सर्वाधिक दूध देतात;तर बिकानेरी उंट ओझं वाहण्यासाठी सगळ्यात जास्त उपयुक्त ठरतात. याशिवाय तिथे अरबस्तानातून भेट म्हणून आलेले उंटही होते.हे सगळे उंट सुदृढ होते.त्यांची व्यवस्थित देखभाल होत असल्याचं त्यांच्या सुस्थितीवरून जाणवत होतं.हे उंट वेगवेगळ्या प्रयोगांसाठी वापरले जात होते.कृत्रिम रेतन पद्धतीने गर्भधारणा करण्याचं तंत्र उंटांच्या बाबतीत यशस्वीपणे राबवलं जात होतं.त्याशिवाय 'गर्भ कलमा'चं तंत्र पूर्णत्वास नेण्याचे प्रयोगही या ठिकाणी सुरू होते.

इल्सेला उंटपालांना,त्यातही रायकांना भेटण्याची इच्छा होती.

केंद्राचे संचालक डॉ. खन्ना यांनी तिची ही विनंती मान्य केली.

आणि इल्से प्रथमच एका रायकाला भेटली.त्यावेळी इल्सेला कुठल्याही भारतीय भाषेचा गंध नव्हता.त्यामुळे केंद्रातील कुणीतरी दुभाषाचं काम करत असे.त्या रायकाचं नाव काणाराम असं होतं. "तुमचे उंट कुठं आहेत?" तिने काणारामला पहिला प्रश्न विचारला. "असतील तिकडं कुठंतरी !" पश्चिमेच्या दिशेने हात करत तो म्हणाला.त्या पहिल्या उत्तरानेच इल्सेवर थक्क व्हायची पाळी आली होती.तिच्या चेहेऱ्यावरील विस्मय पाहून तो दुभाषा म्हणाला- "त्याचे उंट इथेच कुठेतरी वीस-पंचवीस किलोमीटरच्या परिसरात चरत असतील.इथलं उंटपालन याचप्रकारे चालतं.फक्त पावसाळ्यात शेतं पिकल्यानंतर उंटांना एकत्र करून गावात आणलं जातं.उंट दिवसाआड पाण्यासाठी गावात परत येतात.इथं उंटांची शिकार करणारे प्राणी नाहीत.या भागात कुणी उंट चोरतही नाही;शिवाय प्रत्येक उंटाच्या पुठ्ठ्यावर त्याच्या गावाची निशाणी उमटवलेली असतेच.समजा एखादा उंट भरकटलाच तर त्याची बातमी त्या निशाणीवरून गावकऱ्यांना कळवली जाते किंवा कुणीतरी त्या उंटाला गावात आणून सोडतो.शिवाय रायका त्या उंटाच्या पावलांच्या ठशावरून त्याचा माग काढू शकतात; ते त्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. ही कला ज्यांना अवगत आहे. 

त्यांना 'पगरी' म्हणतात. 'पग' म्हणजे तळपायाचा ठसा.एवढंच नाही तर उंटीण गाभण आहे की नाही, हे सुद्धा त्यांना पायाच्या ठशावरून कळतं."

ही नवी माहिती पचवणं इल्सेला जरा कठीण गेलं.तिने मग दुभाषामार्फत पुढचा प्रश्न विचारला-तुझ्याकडं किती उंट आहेत ?"

"आम्ही तिघं भाऊ आहोत.आमच्या कुटुंबाकडं तीनशे उंट आहेत."

त्यावर इल्सेनं विचारलं, "तीनशे उंट बाळगायचे तर त्यांचा काही उपयोग होत असणार?"

"हो! यातले ८०% उंट माद्या आहेत.त्यांना पिल्लं आहेत.आम्ही ती पिल्लं पुष्करच्या जत्रेच्या वेळी उंटांच्या बाजारात विकतो."

"या उंटांचा इतर काही गोष्टींसाठी तुम्ही वापर करता कां,म्हणजे त्याचं दूध काढणे वगैरे ?" इल्सेने विचारलं.

यावर नकारार्थी मान हलवत काणाराम म्हणाला,"ते कसं शक्य आहे? ते तर दूरवर हिंडत असतात ना? आमच्याकडे एक म्हैस आहे.गायही आहे.त्यांचं दूध आम्ही घरात वापरतो.त्यातून उरतं ते मग विकतो."

आणि उंटाचं मांस - ते तुम्ही खाता का?" हा प्रश्न इल्सेने विचारताच दुभाषानेच मान नकारार्थी हलवत म्हटलं,हा प्रश्न विचारणं म्हणजे रायकांचा अपमान करण्यासारखं आहे.ते हिंदू आहेत आणि ते शाकाहारी आहेत.या प्रश्नाचा त्यांना धक्का बसेल.तेव्हा पुन्हा ही बाब इथं कुणासमोरही बोलू नका.यावर इल्सेने त्या दुभाषाची माफी मागत,तो विषयच बदलला.याच संभाषणात तिला उंटाचा आणखी एक व्यावहारिक उपयोग समजला.रायकांच्या लग्नात उंटांचा हुंडा म्हणून वापर केला जातो.काणारामला लग्नात एक नर उंट आणि २१ माद्या उंट हुंडा म्हणून मिळाल्या होत्या.त्या घटनेला बराच काळ होऊन गेला होता. अलिकडे उंटांचा हुंडा म्हणून वापर बंद झाला होता. त्यावेळी या गावात दोन हजार उंट होते.बदलत्या काळाबरोबर रायकांच्या तरुण पिढीचं उंटप्रेम ओसरू लागलं होतं.एवढे उंट बाळगूनही उंटीणीचं दूध अगदी क्वचित पिण्यासाठी वापरलं जातं.त्याची विक्री केली जात नाही.त्यापासून चीज किंवा दहीही बनवलं जात नाही.ते उंटांच्या पिल्लांसाठीच ठेवलं जातं.उंटांच्या केसांपासून गालिचे आणि उबदार पांघरूणं बनवली जातात;त्यांच्या दोऱ्या वळून चारपाईची नवार म्हणून वापरल्या जातात.उंटांची लीद वाळू आणि मातीत मिसळून भिंती उभारण्यासाठी आणि भिंतीचा गिलावा म्हणून वापरल्या जातात.मेलेल्या उंटांची हाडं कुटून खत करतात.त्यांच्या कातड्यांपासून पिशव्या बनवल्या जातात.नर उंटांना अंगमेहेनतीची कामं करावी लागतात. ओझी वाहणं,गाडे ओढणं,मोटेने पाणी काढणं,वगैरे. तसंच,सीमा सुरक्षा दल सीमेवर पहारा करण्यासाठी उंटांचा वापर करतं.रायकांचं काम उंटपालन करणं; आणि ज्यांना उंटांची गरज असते त्यांना उंट विकणं. राजस्थानी दंतकथांमधून,पारंपरिक प्रेमकथांमधूनही उंटाला फार महत्त्वाचं स्थान होतं.

रायकांशिवाय इतर जमातीही उंट पाळतात.तेव्हा दुभाषामार्फत इल्सेने त्यांच्या मुलाखती घ्यायला सुरुवात केली.तिला कुठेच वेगळी माहिती मिळेना.अनेक गावांना तिने भेटी दिल्या;अखेरीस नोखा नावाच्या गावातल्या रायकांनी तिला 'त्यांचे पूर्वज जैसलमेरच्या महाराजांच्या उंटाची देखभाल करायचे.'अशी माहिती दिली.इतर उंटपालांमध्ये मुस्लिमांचा समावेश होता.ते मात्र उंटांचं दूध प्यायचे.त्यांच्या मते हे दूध खूप पौष्टिक असतं.ते दिवसात तीन वेळा उंटणींचं दूध काढत होते.दररोज प्रत्येक उंटीण आठ ते दहा लिटर दूध देते.ही मुस्लिम उंटपाल मंडळी उंटांच्या शर्यतीसुद्धा आयोजित करतात; तर काही जण उंटांना नाचायला आणि इतर कसरती करायला शिकवतात.उंटाचं मांस मात्र इथेही खाल्लं जात नव्हतं.राजस्थान पिंजून काढताना इल्सेला माहिती मिळाली,की बिकानेरच्या महाराजांनी १८८९ मध्ये एक उंटांची सैन्यतुकडी उभारली होती.त्या तुकडीत ५०० उंटस्वारांचा समावेश होता.

महाराज गंगासिंहांच्या या सैनिकी तुकडीचं नाव 'गंगा रिसाला' असं होतं.ही तुकडी ब्रिटिशांनी चीन,इजिप्त,सोमालीलँड (सोमालिया)आणि अफगाणिस्तानात युद्ध आणि गस्तीच्या कामासाठी वापरली होती.गंगासिंहांच्या राजवाड्याचं आता पंचतारांकित हॉटेलमध्ये रूपांतर झालेलं होतं.जे कागदपत्र उरले होते,त्यांना हात लावताच त्यांचे तुकडे होत होते.ती कागदपत्रं खूप काळजीपूर्वक हाताळून इल्सेला पुढील माहिती मिळाली 'या संस्थानात फार पूर्वीपासून उंटांच्या टोळ्या पाळण्याची प्रथा आहे.या भागात दळवळणाचं दुसरं साधन नसल्यामुळं ही प्रथा पडली.ब्रिटिशांच्या काळात मांडलिक बनल्यानंतर या तुकड्यांसाठी काही कायदे बनवले गेले.रायकांना संस्थानाच्या भूमीत उंट चारायची परवानगी हवी असेल तर प्रत्येक कळपाबरोबर ५० सरकारी उंटांचा समावेश करावा लागेल,अशी अट त्यात होती.रायका याचा गैरफायदा घेतात,असं महाराजांच्या लक्षात आलं तेव्हा त्यांनी ही उंट तुकडीच बरखास्त केली.'

ही माहिती मिळूनही इल्सेचं समाधान झालं नव्हतं. रायकांचे आणि उंटांचे परस्परसंबंध कसे निर्माण झाले, याचं कोडं सुटण्यासाठी हवी असलेली माहिती काही तिला मिळत नव्हती.तिने उंटांचा कळपही बघितला नव्हता.गावकऱ्यांकडचे उंट तिला दिसत;पण चरायला सोडलेल्या कळपांचं दर्शन होत नव्हतंच.त्यात हा भाग भारत-पाकिस्तान सीमेच्या जवळ होता;शिवाय ती परदेशी;त्यामुळे तिला वाळवंटात हिंडून उंटाचे कळप शोधणं किंवा त्यांचं निरीक्षण करणं शक्य नव्हतं.अशा परिस्थितीत,डॉ.देवराम देवासी या रायका तरुणाशी तिची ओळख झाली.त्याने नुकतीच बिकानेर विद्यापीठामधून प्राणीवैद्यकाची पदवी मिळवली होती. विद्यापीठाची पदवी मिळविणाऱ्या मोजक्या रायकांपैकी तो एक होता.

डॉ. देवरामची ओळख झाल्यानंतर खऱ्या अर्थाने इल्सेच्या संशोधनाला दिशा मिळाली.इल्से १९९१ मध्ये प्रथम या भागात आली. नंतर पाच-सहा वर्षं ती पुण्याहून ये-जा करून रायकांचा अभ्यास करत होती. दरम्यान तिच्या पतीची इथल्या शिष्यवृत्तीची मुदत संपली आणि तो अमेरिकेत निघून गेला.नंतर शालेय शिक्षण संपवून मुलंही गेली.इल्सेला मात्र उंट आणि रायकांनी पछाडलं होतं.तिने पुण्याहून आपला मुक्काम हलवला.आता ती साद्री,

जैसलमेर आणि जोधपूर इथे राहू लागली.तिच्या कुटुंबाशी हळूहळू तिचा संपर्क कमी कमी होऊ लागला आणि अखेर संपला.ती उंटांमध्ये अधिकाधिक गुंतत गेली. हिंदी बोलू लागली.

राजस्थानातच राहू लागल्यावर तिने उंटांचा अधिक अभ्यास सुरू केला.राजस्थानामधील उंटांमध्ये एक रहस्यमय आजाराची साथ आली.त्यामुळे रायकांचं जीवन विस्कळीत होऊ लागलं.रायकांची नवी पिढी उंटांना दुरावू लागली,तेव्हा गुरांचीच डॉक्टर असलेल्या इल्सेने त्या रोगाचा छडा लावायचा निश्चय केला.त्या रोगाचं मूळ कारण शोधून त्यावर औषधोपचार केले.

राजस्थानातले उंट मांसासाठी चोरून बांग्लादेशमध्ये नेले जात होते.त्या चोरट्या मार्गाचाही तिने शोध घेतला. अधिकृतरित्या बांग्लादेशी हे नाकारत होते.त्याच सुमारास भारताच्या सीमा सुरक्षा दलाने हा चोरटा व्यापार करणाऱ्यांना पकडलं.त्या काळात बांगलादेशी सैनिकांनी गोळीबारही केला.या बातम्या मग वृत्तपत्रात झळकल्या; आणि हा चोरटा व्यापार चव्हाट्यावर आला.इल्सेने तिचं आयुष्यच आता भारतीय उंट आणि रायका यांच्या सेवेस वाहून घेतलं आहे.एक जर्मन पशुवैद्य सुरक्षित आणि आरामाचं जीवन सोडून पुरातत्व उत्खननात भाग घ्यायला जाते,तिथे प्रथमच उंट बघते, मग उंटांच्या प्रेमाने झपाटून दुर्गम वाळवंटांमध्ये वावरू लागते हे सगळंच अगम्य आणि अद्भुत वाटतं. म्हणूनच आदरानं म्हणावंसं वाटतं,'हॅट्स ऑफ टूयू, इल्से'!

माझे जीवनातील ध्येय केवळ जगणे नाही तर भरभराट करणे आहे; आणि काही उत्कटतेने, काही करुणेने, काही विनोदाने आणि काही शैलीने असे करणे.- माया अँजेलो

समाप्त धन्यवाद ..!

उंटाच्या प्रेमात स्त्री A woman in love with a camel

इल्से कोहलर-रोलेफसन या महिलेने जॉर्डनच्या वाळवंटात काम करत असताना प्रथम उंट हा प्राणी पाहिला.वाळवंटी जीवनाचा अविभाज्य घटक असलेल्या या प्राण्याने ती भारावून गेली.त्यानंतर तिने उंटांवरच्या संशोधनाला वाहून घेतलं.राजस्थानातल्या वास्तव्यावर आधारित तिच्या पुस्तकातून तिचं मनस्वी झपाटलेपण समोर येतं.उंटांच्या प्रेमात पडलेली स्त्री इल्से कोहलर रोलेफसन

 'संगीत रणदुदुंभी' या जुन्या काळातल्या नाटकात एक गाणं होतं-जगी हा खास वेड्यांचा पसारा माजला सारा त्या गाण्यात माणसाला लागू शकणाऱ्या अनेक वेडांची यादी होती.कनक,

कामिनी,राजसत्ता,देशभक्ती,असे कैक प्रकार.ही सर्व वेडं पुरुषांना लागतात,असं त्या गाण्यात ध्वनीत होतं;पण स्त्रियांनाही अशी वेडं लागू शकतात याचीही अनेक उदाहरणं आहेत.त्यातलंच एक उदाहरण म्हणजे इल्से कोहलर-रोलेफसन.

इल्सेला उंटांनी वेड लावलं.तिने उंटांवरच्या संशोधनाच्या कामी स्वतःला वाहून घेतलं.तिचं संशोधनकार्य विशेषतः भारतातल्या उंटांवर आधारलेलं आहे.त्या अनुभवांवर तिने नंतर एक पुस्तक लिहिलं- 'कॅमल कर्मा- वेंटी इयर्स अमंग इंडियाज कॅमल नोमॅड्स!' या पुस्तकाला जोधपुरचे महाराज दुसरे गणराजसिंह यांची प्रस्तावना आहे.२०१४ मध्ये प्रसिद्ध झालेलं हे पुस्तक बाजारात सहज उपलब्ध आहे.या पुस्तकाची सुरुवात एका पुराणकथेने होते.ही कथा अशी - पार्वतीने एकदा गंमत म्हणून मातीचा एक प्राणी तयार केला.तो ओबडधोबड होता;त्याला पाच पाय होते. हा प्राणी जिवंत कर असा हट्ट पार्वतीने शंकराकडे धरला.शंकराने आधी या गोष्टीला नकार दिला.असला विद्रूप प्राणी जगात टिकाव धरू शकणार नाही,असं शंकराला वाटत होतं.पण पार्वतीने तिचा हट्ट सोडला नाही.अखेर शंकराने नमतं घेतलं;मात्र त्या प्राण्यात प्राण फुंकण्यापूर्वी शंकराने त्याचा पाचवा पाय मुडपून त्याची पाठीवर वशिंड म्हणून स्थापना केली;त्यानंतर त्याने त्या प्राण्याला 'उठ' अशी आज्ञा दिली.त्या विचित्र प्राण्याची काळजी कोण घेणार,हा प्रश्नच होता.तेव्हा शंकराने स्वतःच्या त्वचेचा काही भाग सोलून त्यापासून माणूस बनवला.तो पहिला 'रायका' तेव्हापासून उंट आणि रायका हे एकमेकांच्या सहवासात राहू लागले.

भारतीय पुराणकथांमधले उंटांचे संदर्भ अभ्यासण्याइतकी इल्से उंटांच्या विश्वाशी एकरूप झालेली होती,हे यावरून ध्यानात येऊ शकतं. वास्तविक,इल्से ही मूळची जर्मन प्राणी उपचारतज्ज्ञ.ती एका खेड्यात 'गुरांची डॉक्टर' म्हणून काम करत होती. तिचा उंट या प्राण्याशी किंवा रायकाशी संबंध यायचं कुठलंही कारण नव्हतं.पण,आपल्याकडे 'पूर्वसंचित' नावाची एक कल्पना आहे.

इल्से आपल्या पुस्तकात म्हणते, 'या संकल्पनेत काही तथ्य असावं,असं मला आता वाटू लागलंय.' सलग दहा-बारा वर्षं प्राण्यांवरच्या उपचारांचं काम केल्यावर इल्सेला काहीतरी बदल हवा होता.म्हणून तिने उत्तर जॉर्डनमधल्या वाळवंटातल्या एका पुरातत्वीय उत्खननात प्राण्यांचे अवशेष ओळखण्याची नोकरी स्वीकारली.प्राण्यांच्या शरीरशास्त्राचा अभ्यास असल्यामुळे तिला ही नोकरी मिळाली होती.त्या कामात ती लगेचच खुलली.कारण तिथे रोज नवीन आव्हानं समोर येत होती.पगार नगण्य होता कामाचे तास सूर्योदय ते रात्री उशिरापर्यंत केव्हाही, असे होते;पण कामाचा आनंद जास्त होता.त्यांचा तळ जॉर्डन नदीच्या खोऱ्याच्या सुरुवातीच्या भागात होता. त्या नदीच्या उगमाजवळ ७००० वर्षांपूर्वी अस्तित्वात असलेल्या मानवी वस्तीची शहानिशा करण्यासाठी ते उत्खनन चालू होतं.

उत्खननाच्या मुख्य तळाजवळ एका ओॲसिस होतं. तिथे भरपूर झाडी होती;पाण्याचा साठा होता.एक दिवस इल्से सकाळी उत्खननाच्या दिशेने चाललेली असताना वाडीच्या पलिकडे तिला कसलीतरी हालचाल जाणवली.वाडीच्या पलिकडे डोंगराचा कडा होता. त्यावरून एका मागोमाग एक असे अनेक उंट वाडीच्या दिशेने उतरत होते.त्यांच्या बरोबर काही माणसंही होती. इल्से थांबून तिकडे लक्षपूर्वक बघू लागली.उंटांची संख्या शंभराच्या आसपास तरी होती.ते सारे अत्यंत शिस्तीत एका मागोमाग एक उतरत होते.बहुतेक सर्व माद्याच होत्या.त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवत त्यांची केसाळ आणि गुबगुबीत पिल्लं चालत होती.ती पिल्लं अजिबात मस्ती करत नव्हती.त्या कळपातला नर उंट मात्र रुबाब करत होता;माद्यांभोवती चकरा मारत होता;मधूनच गुळण्या केल्यासारखे आवाज काढत होता.त्याच्या तोंडाच्या एका बाजूने त्याची जीभ बाहेर आली होती.या कळपाबरोबर पायघोळ तपकिरी अंगरखा आणि तांबड्या चौकटी असलेला कुफिया (अरबी पद्धतीचं डोक्यावरचं आवरण) घातलेला एक माणूस होता.

उंट पाण्याजवळ आले तेव्हा इल्सेला एक अद्भुत दृश्य पाहायला मिळालं.त्या उंटांनी पाण्याजवळ गर्दी न करता आणि अजिबात ढकलाढकली न करता एका वेळेस पाच अशा पद्धतीने पाणी प्यायला सुरुवात केली. आधीच्या गटाचं पाणी पिऊन होईपर्यंत मागचे सर्व उंट शांतपणे वाट बघत उभे होते.आधीचे उंट बाजूला झाले की तो बेदु उंटपाळ पुढच्या उंटांना पाणी प्यायला सांगायचा.

तोपर्यंत ते जागचे हलत नसत. 

इल्से म्हणते, 'हा देखावा माझ्या दृष्टीनं हृदयस्पर्शी ठरला.'ती शिस्त, एवढ्या मोठ्या कळपाचं नियंत्रण करणारा तो एकमेव माणूस,ती हवीहवीशी वाटणारी उंटाची गुबगुबीत पिल्लं, उंटांचा समजूतदारपणा यामुळे हा सर्व पौर्वात्य जादूभऱ्या वातावरणाचा परिणाम असावा,असं इल्सेला वाटून गेलं.

इल्से ती उभ्या असलेल्या टेकडीवरून उतरून त्या बेदुला भेटायला पुढे गेली.ती म्हणते,'कुठल्या तरी अनामिक आकर्षणानं मी तिकडे खेचली गेले.'तिला अरबी भाषेतले दहा-बारा शब्दच माहीत होते.तरीही तिने त्या बेदुशी संवाद साधायचा प्रयत्न केला.त्या प्राण्यांबद्दल तिला कुतूहल वाटतंय,असा आश्चर्यकारक प्राणी अजूनपर्यंत तिने बघितलेला नाही,वगैरे सांगायचा ती प्रयत्न करत होती.त्या माणसाने कुठलीही विस्मयाची भावना चेहऱ्यावर न आणता तिला आपल्या तंबूत येण्याचं निमंत्रण दिलं.त्याच्या पत्नीचे आणि इल्सेचे सूर जुळले.तिचं नाव उम्म जुमा असं होतं.त्यांची अस्वच्छ पण गुटगुटीत मुलं तिथेच खेळत होती.तो तंबू,काही गालीचे,फोमची गादी,स्वयंपाकाची काही भांडी ही त्यांची ऐहिक संपत्ती; हो,तो उंटांचा कळप हा त्यांच्या संपत्तीचा ठेवा होता.कुटुंब आनंदी होतं.हसत- खेळत दैनंदिन उद्योग सुरू ठेवून त्यांनी तिला चहाचे अनेक कप प्यायला दिले.त्यानंतर वेळ मिळेल तेव्हा इल्से त्या उंटाचं निरीक्षण करण्याकरता त्या कळपाभोवती फिरू लागली.वसंत ऋतूची सुरुवात होती.अनेक प्रकारच्या खुरट्या वनस्पती फुलल्या होत्या.गवत वाढलेलं होतं. त्या उंटमाद्या वाकून त्यांना हवं तेवढं गवत खाण्यात मग्न असायच्या.त्यांची वशिंडं पुन्हा जोमाने वाढू लागली होती.ते दृश्य इल्सेला भारून टाकत होतं.उंटाची पिल्लं त्यांच्या आयांभोवती खेळत असायची.

त्यांच्या लुटुपुटूच्या मारामाऱ्या,पळापळ आणि मधूनच दूध प्यायला आईजवळ धाव घेणं,या गोष्टींचं निरीक्षण करण्यात वेळ कसा निघून जातो,हे तिला कळत नव्हतं. ते करताना तिला एक आत्मिक सौख्य लाभत होतं.

एक दिवस अचानक ते कुटुंब त्यांच्या उंटांसकट नाहीसं झालं.

त्यानंतर जॉर्डनच्या वास्तव्यात इल्सेला पुन्हा उंटाचं दर्शन झालं नाही.त्या उत्खननाचं काम संपल्यानंतर ती घरी परतली;तिचा व्यवसाय परत सुरू झाला;तरीही तिचं उंटाबद्दलचं कुतुहल शमलं नव्हतं. तिने उंटाबद्दल मिळेल तिथून माहिती मिळवायला सुरुवात केली.अरबस्तानात पूर्वीच्या काळी भटकंती केलेल्या युरोपी प्रवाशांच्या हकीकती आणि प्रवासवर्णनं तिने अधाशासारखी वाचून काढली. बेदूईंच्या जीवनातलं उंटाचं महत्त्व हळूहळू तिच्या लक्षात येऊ लागलं.बेदूईंचं सामाजिक आणि आर्थिक जीवन उंटाभोवती उभं होतं;त्यांचं खाणं-पिणं उंटावर अवलंबून होतं.परमेश्वराने उंट त्यांच्यासाठीच निर्माण केले आहेत,हा समज त्यांच्यात दृढ होता;कारण त्यांचं अस्तित्वच उंटावर अवलंबून होतं.

उंटाला अरबी भाषेत 'जमाल' म्हणतात. (या शब्दाचा दुसरा अर्थ 'अत्यंत सुंदर' असाही आहे.) 

मात्र,केवळ अरबस्तानच्या वाळवंटातच उंटाचा आणि संस्कृतीचा परस्पर संबंध आहे,असं नाही;तर उत्तर आफ्रिकेतील तुआरेगांच्या संस्कृतीचा आधारही उंट हाच आहे.त्यांच्या संस्कृतीत उंट म्हणजे जिव्हाळा,उंट म्हणजे प्रेम,उंट म्हणजे सुबत्ता.इथिओपियाच्या आफार जमातीत 'मूल मेलं तर चालेल,पण उंट मरता कामा नये,'अशा अर्थाची म्हण आहे.केन्यामधल्या रेंडिल आणि गाब्रा जमातीच्या सर्व परंपरा आणि धार्मिक कर्मकांडं उंटकेंद्रित असतात.या सर्वांपेक्षाही उंटाला अधिक जवळचा मानणारी संस्कृती म्हणजे सोमाली.त्यांचं महाकाव्य म्हणजे उष्ट्रपालनाचा माहितीकोष असून त्यात उंटाची जन्मापासून मृत्यूपर्यंत कशी देखभाल केली तर ऐहिक सुखात कशी भर पडते,याची माहिती मिळते.वाळवंटाशी संबंध नसणाऱ्या प्रदेशातील लोकांना उंटाचं महत्त्व कळत नाही;मग ते उंटांबद्दल तुच्छतेने बोलतात.

संस्कृत साहित्यातही उंटाची कुरूप म्हणून अवहेलना करण्यात आली आहे. युरोपी मंडळीसुद्धा उंटाला तुच्छ लेखण्यात मागे नव्हती,असं इल्सेला अनुभवायला मिळालं.सुदैवाने सर्वच युरोपी या मताचे नव्हते.ज्यांचा वाळवंटी भूप्रदेशाशी प्रत्यक्ष संबंध आला होता त्यांना उंटाचं महत्त्व पटलं होतं.अशा लोकांनी वाळवंटी प्रदेशातील लोकांचे आणि उंटांचे परस्पर संबंध आणि या वाळवंटी जहाजाचे गुण यांच्याबद्दल खूप लिहिलं होतं.विल्फ्रेड ब्लंट,विल्फ्रेड थेसिजर यांनी त्यांच्या वाळवंटी प्रवासाच्या यशाचं सर्व श्रेय उंटांना दिलं होतं.त्यांच्या मते ज्या माणसांना वाळवंटात आयुष्य कंठायचं असतं त्यांच्यावर उंट निर्माण करून देवाने अनंत उपकार करून ठेवले आहेत. जर उंट हा प्राणी नसता तर वाळवंटात माणूस जगूच शकला नसता. वाळवंटी लोकही त्यामुळे उंटाला देवाची देणगीच मानतात.उंट वाळवंटातील काटेरी झुडुपं काट्यांसकट खाऊन जगतो.या क्षारयुक्त आणि निरुपयोगी वाटणाऱ्या वनस्पतींचं तो सकस अन्नात रूपांतर करतो आणि त्यांच्यापासून उर्जा मिळवतो. या वनस्पतींवर जगणाऱ्या उंटमाद्या वर्षभर अतिशय दर्जेदार आणि शक्तिवर्धक दूध देतात;वाळवंटातल्या माणसांचं ते वर्षातील बराच काळ प्रमुख अन्न असतं. काही वेळा या माणसांना तेवढंच अन्न उपलब्ध असतं. या शिवाय उंटाचं मांस,उंटाची लोकर आणि उंटाचं शेण हे वाळवंटात जगणाऱ्यांच्या दृष्टीने फार महत्त्वाचे आणि उपयुक्त पदार्थ असतात.

वाळवंटी परिस्थितीचा अभ्यास करणाऱ्या परिस्थितिकी तज्ज्ञांनी उंटावर स्तुतीसुमनांचा वर्षावच केलाय.त्यांच्या मते उंट ही निसर्गाची कमाल आहे.वाळवंटात जगणारं ते एक आश्चर्यजनक यंत्र आहे.उंट परिसराच्या तापमानानुसार आपलं शारीरिक तापमान बदलू शकतो. त्यामुळे त्याला कमीत कमी घाम गाळावा लागतो आणि तो पाण्याची बचत करू शकतो.मुख्य म्हणजे उंटाच्या तांबड्या पेशींची पाणी साठवण्याची क्षमता अफाट असते.उंट जेव्हा पाणी पितो तेव्हा या पेशी त्यांच्या मूळ आकाराच्या २४० पट फुगू शकतात.बाकी कुठल्याही प्राण्याला ही किमया साध्य नाही.अशी माहिती गोळा करता करता इल्से उंटांमुळे अधिकाधिक प्रभावित होत गेली.तिने उंट आणि पुरातत्व हे दोन्ही विषय एकत्रित करून अभ्यास करण्याचं ठरवलं.आपल्या डॉक्टरेटसाठी तिने 'उंट कसा आणि केव्हा माणसाळला?' हा विषय निश्चित केला.आजच्या पाळीव प्राण्यांचे पूर्वज एकेकाळी वन्यप्राणी होते.तसं बघायला गेलो तर माणूसही एके काळी वन्यजीवच होता.तो वस्ती करून राहायला लागल्यावर हळूहळू त्याला कळत गेलं,की काही प्राणी आपल्याला उपयुक्त ठरू शकतात.मानवी वस्तीजवळ राहून अन्न आणि संरक्षण या दोन्ही गोष्टी सहज उपलब्ध होतात,हे काही प्राण्यांनाही हळूहळू लक्षात येऊ लागलं. वन्यप्राण्यांचे पाळीव प्राणी होताना हळूहळू त्यांच्यात काही सूक्ष्म असे बदल घडत गेले.माणसाने त्या प्राण्यांचं नियंत्रित प्रजनन केलं.त्यामुळे त्यांच्या दुधाची लोकरीची प्रतवारी,आक्रमकपणा आणि असेच इतरही गुणधर्म कालांतराने बदलत गेले.ज्या लोकांनी आणि जनसमूहांनी त्यांच्या परिसरातल्या प्राण्यांना माणसाळवलं,त्या समाजाच्या सामूहिक चालीरीती आणि परंपरांमध्ये ते प्राणी सामावून घेतले गेले. आपल्याकडे गायीच्या बाबतीत हे घडून आलं,तर वाळवंटात उंटाच्या बाबतीत ते घडलं.उंट,घोडा आणि शिडाची जहाजं यांच्यामुळे माणूस पृथ्वीवर सर्वदूर पसरला. उंट नसते तर चीनपासून निघणारा रेशीम मार्ग (सिल्क रूट), दक्षिण अरबस्तान आणि भूमध्यसागराभोवतालचे प्रदेश यांच्यातील सुगंधी मार्ग (इन्सेन्स रूट), आणि भारतातून युरोपात मसाले नेणारे मार्ग, तसंच सहाराचा भूप्रदेश अशा ठिकाणी माणूस कधीच पोचला नसता. वाळवंटी युद्ध आणि वाळवंटातून होणारा व्यापार तसंच अरबांमार्फत पूर्वेचं ज्ञान पश्चिमेत पोचण्यामागे उंटांनी महत्त्वाची कामगिरी बजावली आहे.उंट माणसाळल्यामुळे उंटाचं प्रजनन करणाऱ्या जनसमूहाची एक नवी संस्कृती उदयास आली.जगाच्या वेगवेगळ्या भागांतल्या उंटकेंद्रित जमातींमध्ये एक मूलभूत साम्य आहे.एक म्हणजे बहुतेक सर्व जमाती भटक्या आहेत.दुसरी एक महत्त्वाची गोष्ट,म्हणजे उंटांचा जननदर इतर बऱ्याच पाळीव प्राण्यांच्या मानाने खूप मंदगती असल्याने या जमातींनीही त्यांचा जननदर कमी करण्याचे काही मार्ग शोधलेले आहेत.या जमातींनी कुटुंब नियोजनाचे मार्ग शोधले नसते तर त्यांच्या संख्येला आवश्यक तेवढे उंट उपलब्ध झाले नसते आणि त्यांना वाळवंटात जगणं अवघड झालं असतं.

इल्सेचा अभ्यास सुरू झाला.उंटाच्या रानटी अवस्थेतून पाळीव अवस्थेत येण्याचे पहिले टप्पे अज्ञातच होते, असं तिच्या लक्षात आलं.याचं कारण वाळवंटात म्हणावं तितकं पुरातत्त्वीय संशोधन झालेलं नाही,त्यामुळे याबद्दलचे पुरेसे पुरावे उपलब्ध नाहीत.मग इल्सेने वाळवंटी उत्खननांचे यापूर्वीचे सर्व अहवाल शोधून त्यात काही पुरावे दडले आहेत का,हे शोधणं सुरू केलं. 

उंटाची हाडं,उंटांच्या मूर्ती,उंटांसंबंधी भित्तीचित्रं, गुहांमधली चित्रं,मुलांच्या खेळण्यांच्या अवशेषांमधली उंटकेंद्री खेळणी,

मडक्यांच्या खापरांवरील चित्रं आणि अशाच आणखी काही गोष्टींचा शोध तिने घेतला.यामुळे अगदी प्रागैतिहासिक काळापासून उंट आणि माणूस यांचा परस्पर संबंध कसा होता,हे स्पष्ट होण्यास मदत झाली.त्यावरून इल्सेने जे अंदाज बांधले त्यानुसार इ.स.पूर्व तीन हजारच्या आसपास म्हणजे सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वी कधी तरी उंट (म्हणजे ड्रोमडेरी,अर्थात एका वशिंडाचा उंट) मानवाचा साथी बनला. 

साधारणपणे त्याच सुमारास बॅक्ट्रियन कॅमल म्हणजे दोन वशिंडांचा उंट उत्तर इराण आणि तुर्कमेनिस्तानमध्ये माणसाचा साथी बनला.

यथावकाश इल्सेला पीएचडी मिळाली.त्यानंतर पुढे काय हा प्रश्न तिच्यासमोर होताच.त्याचवेळी तिला जॉर्डनमधल्या बेदूंच्या आणि उंटांच्या परस्परसंबंधांचा अभ्यास करण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळाली.पण तिला जॉर्डन सरकारने संशोधनासाठी आवश्यक ती परवानगी नाकारली.त्यासाठी दिलं गेलेलं कारण तसं विचित्रच होतं.अधिकृत माहितीनुसार जॉर्डनमध्ये कुठेही तंबूत राहणारे बेदू अस्तित्वात नव्हते;कुठलेही बेदू किंवा अरब उंटांवर अवलंबून नव्हते किंवा उंट वापरतसुद्धा नव्हते. हे खरंतर धादांत असत्य होतं;पण ते मान्य करणं इल्सेला भाग होतं.मग तिने पुन्हा पुरातत्त्वीय संशोधनात भाग घ्यायला सुरुवात केली.याच सुमारास गॅरी रोलेफ्सन हा मानवशास्त्रज्ञ तिच्या जीवनात आला. त्यांचा प्रेमविवाह झाला.नंतर वर्षभरातच तिला जुळं झालं.त्यावेळी ती अम्मानमध्ये होती.तिच्या आयुष्यातून उंट हद्दपार झाल्यातच जमा होते.हे जोडपं मग कॅलिफोर्नियामध्ये सॅन डिएगोला वास्तव्यास गेलं तिथल्या कॅलिफोर्निया विद्यापीठामध्ये गॅरी मानवशास्त्राचा प्राध्यापक म्हणून रुजू झाला;तर इल्से पुरातत्व शिकवू लागली.

महत्वाची नोंद - हटके भटके,निरंजन घाटे,समकालीन प्रकाशन पुणे,जगातल्या सर्व भटक्यांना… १८३ पानांचे व १७ अज्ञात भटक्यांची प्रेरणादायी,जीवनगाथा या पुस्तकात आहे,पुढील लेख हा लेखाचा शेवटचा भाग.त्याचसोबत पुस्तकाचाही शेवट…आपण बघता बघता थोडं थोडं करून संपूर्ण पुस्तक वाचले. 

प्रत्येक प्रवासाची सुरुवात एका पावलाने होते. आपल्या सर्वांचे आभार व धन्यवाद