काही वर्षांपूर्वी त्रिशूळ पर्वताच्या पायथ्याशी मी बघितलेला एक प्रसंग मला आठवला. मी एका टेकडीवर होतो. तिथल्या जमिनीवर आडवा होऊन, माझ्याजवळ असलेल्या दुर्बिणीमधून पलीकडच्या खडकाळ डोंगरावर थार शोधत होतो. 'थार' हा हिमालयाच्या परिसरात आढळणारा जंगली बोकड आहे. या परिसरामधल्या अतिशय दुर्गम,अवघड, धोक्याच्या अशा डोंगरांवरसुद्धा हे बोकड अगदी आरामात उड्या मारत चढतात.पलीकडच्या डोंगराच्या निम्म्या उंचीवर एका तुटलेल्या कड्याचा अरुंद, सपाट भाग पुढे आला होता. तिथे थारची एक मादी आणि तिचं पिल्लू झोपलं होतं. थोड्या वेळाने ती मादी उठली आणि तिने अंग ताणून आळस घालवला. तेवढ्यात तिचं कोकरूही उठलं. त्याने तिच्या अंगाला आपलं नाक घासलं आणि दूध प्यायला सुरुवात केली. साधारण एका मिनटानंतर त्या मादी थारने पिल्लाला आपल्यापासून बाजूला केलं आणि ती त्या कड्याच्या दिशेने काही पावलं पुढे आली. उडी मारायचा पवित्रा घेऊन तोल सांभाळत उभी राहिली आणि मग तिने तिथून १५ फूट खाली असलेल्या, तशाच एका अरुंद कपारीवर उडी मारली. 'आईने खाली उडी मारली आहे आणि वरच्या बाजूला आता आपण एकटेच उभे आहोत' हे लक्षात आल्यावर ते कोकरू पळत पळत थोडं मागे जात होतं, पुन्हा पुढे येत होतं. त्या टोकापर्यंत येऊन उडी मारायच्या आधी थांबत होतं आणि खाली वाकून आईकडे बघत होतं. त्याचं असं बऱ्याच वेळा करून झालं; पण तिने मारली तशी उडी मारायचं त्याचं धाडस होत नव्हतं. साहजिकच होतं ते! कारण काही इंचांच्या त्या कपारीनंतर खाली हजारभर फूट जीव वाचवण्यासाठी दुसरं काहीच नव्हतं... थेट हजार फुटाची खोली होती ! ती तिच्या कोकराला उडी मारण्यासाठी प्रोत्साहन देत होती. त्यासाठीचं तिचं ओरडणं मला ऐकू येणार नाही, एवढ्या दूरच्या अंतरावर मी होतो; पण ती ज्या पद्धतीने डोके वर करून त्या कोकराकडे बघत होती ते पाहता, ती त्याला उडी मारण्यासाठी प्रोत्साहन देत होती, हे निश्चित ! जसजसा वेळ चालला होता, तसतसं ते कोकरू आणखीनच अस्वस्थ होत होतं. आता त्या अस्वस्थपणातून त्याने काहीतरी वेडेपणा करू नये म्हणून जिथे एक किरकोळ भेग असल्यागत वाटत होतं,अशा भिंतीसारख्या एका खडकाजवळ ती गेली आणि तिथून तो उभा,अवघड असा चढ चढून पुन्हा त्या पिल्लाजवळ गेली. वर गेल्या गेल्या ती अशा पद्धतीने आडवी झाली की, त्या कोकराला दूध पिता येऊ नये. थोडा वेळ गेल्यानंतर ती पुन्हा उभी राहिली. तिने साधारण एक मिनिटभर त्या कोकराला दूध पिऊ दिलं आणि मग पुन्हा त्या डोंगरकड्यावर जाऊन उभी राहिली. तिने पुन्हा एकदा उडी मारायचा पवित्रा घेतला आणि खाली उडी मारली. ते पिल्लू वर पुन्हा एकटंच उरलं. त्याने पुन्हा आधीसारखंच मागेपुढे पळायला सुरुवात केली. पुढच्या अर्ध्या तासात त्याच्या या पद्धतीने साताठ वेळा फेऱ्या मारून झाल्या असतील. शेवटी एकदाची त्याने हिंमत केली आणि स्वतःला हवेत झोकून दिलं. पुढच्या क्षणी ते खालच्या कातळावर,आईच्या शेजारी उभं होतं. त्याच्या या धाडसाचं बक्षीस म्हणून त्याला पोट भरेपर्यंत भरपूर दूध प्यायला मिळालं. 'ती जिकडे जाईल, तिकडे जाण्यात धोका नाही' हा त्याच्यासाठी आजच्या दिवसाचा धडा होता. प्राण्यांना काही गोष्टी उपजत येतात, पण त्याचबरोबर न कंटाळता पिल्लाला शिकवत राहण्याचा त्या आईचा असीम संयम आणि 'तिने सांगितलेली कोणतीही गोष्ट बिनतक्रार पाळायची' हा पिल्लाचा आज्ञाधारकपणा यातूनच सगळे प्राणी शिकत शिकत परिपक्व होत जातात. जंगलात वेगवेगळे प्राणी आपल्या पिल्लांना त्यांच्या जगण्यामधल्या वेगवेगळ्या महत्त्वाच्या गोष्टी कशा शिकवतात, याचं निरीक्षण करण्याइतकी मनोरंजक, उद्बोधक गोष्ट दुसरी कुठली नसेल. वेगवेगळ्या प्राण्यांचं आपल्या पिल्लांना जगण्याचं असं शिक्षण देणारं चित्रीकरण करण्याची मला जेव्हा संधी होती, तेव्हा माझ्याकडे तशी साधनं नव्हती, याची आज मला खरोखरच खंत वाटते.
'चुक्याचा नरभक्षक'
'देवळाचा वाघ आणि कुमाऊँचे आणखी काही नरभक्षक - जिम कॉर्बेट'