सर्वे गुणाः कांस्ये पतन्ति वन्निंता संस्कारमात्रेण नरः पुज्यते।
अर्थ: - सर्व गुण असले तरी योग्य संस्कार केल्याशिवाय त्यांचे खरे महत्त्व अधोरेखित होत नाही. त्यामुळे माणूस त्याच्या संस्कारांनीच समाजात आदरास पात्र ठरतो.
आई-वडिल व गुरुजी यांनी दिलेली संस्कार हे जगातील सर्वात उत्कृष्ट संस्कार केंद्र आहे पशु पासून मानव बनविण्याची क्षमता त्यांच्यामध्ये असते म्हणूनच आई-वडील आणि गुरुजींना नेहमीच वंदन करा आणि त्यांचे संस्काररूपी शब्द नेहमीच आचरणात आणू या . अशा या संस्काराविषयी …!!
संस्कार हा शब्द मूळतःसंस्कृत भाषेतून आला असून त्याचा अर्थ आहे शुद्धीकरण किंवा परिष्करण.संस्कार म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनात चांगले गुण,विचार, आचार आणि शिस्त रुजवण्याची प्रक्रिया. संस्कारांमुळे व्यक्तीच्या विचारांमध्ये, वर्तनामध्ये आणि जीवनशैलीमध्ये सकारात्मक बदल होतो.
संस्कारांचा उद्देश माणसाला योग्य दिशा देणे, त्याच्यातील नैतिकता आणि चारित्र्याचे मुल्ये दृढ करणे आणि जीवनात आदर्श आचरण शिकवणे हा आहे. भारतात विविध प्रकारचे संस्कार आहेत,जसे की जन्म, नामकरण,शिक्षण,विवाह आणि अंत्यसंस्कार, जे जीवनाच्या विविध टप्प्यांवर केले जातात.या संस्कारांद्वारे एक व्यक्ती समाजात एक चांगला नागरिक आणि आदर्श व्यक्ती बनू शकतो.बालपणीचे संस्कार म्हणजे मुलांमध्ये लहान वयातच चांगले गुण,आदर्श आचार-व्यवहार,आणि शिस्त रुजवण्याची प्रक्रिया.बालपणातील संस्कार त्यांच्या व्यक्तिमत्वावर कायमचा परिणाम करत असतात, त्यामुळे लहान वयातच योग्य मूल्ये आणि आचरण शिकवणे आवश्यक आहे.बालपणी संस्कार करण्यासाठी काही उपाय पुढीलप्रमाणे आहेत:
१.आदर्श उदाहरण घालून देणे: मुले मोठ्यांना पाहून शिकतात, म्हणून पालकांनी आणि कुटुंबातील सदस्यांनी स्वतः योग्य आचरण करावे.आदर,संयम, सत्यता,आणि सहकार्य यासारख्या गुणांचा आदर्श त्यांच्या समोर ठेवावा.
२.प्रेमाने आणि संयमाने शिकवणे: मुलांमध्ये मूल्य रुजवताना त्यांना प्रेमाने आणि संयमाने शिकवावे. कठोरतेने किंवा रागावून शिकवल्यास मुले घाबरतात, आणि शिकण्याची प्रक्रिया प्रभावी होत नाही.
३.स्वतः निर्णय घेण्याची सवय लावणे: मुलांना स्वतः काही निवड करू द्या,पण त्याचवेळी योग्य आणि अयोग्य यातील फरक समजून सांगा.त्यांना छोटे निर्णय घेण्याची संधी दिल्यास ते आत्मविश्वासाने निर्णय घेणे शिकतील.
४. चांगल्या सवयी लावणे: वेळेवर झोपणे,लवकर उठणे,व्यायाम करणे,स्वच्छता पाळणे आणि अभ्यासाची सवय लावावी. या सवयी लहान वयातच रुजवण्याचा प्रयत्न करावा.
५. आदरभाव आणि नम्रता शिकवणे: मुलांना मोठ्यांचा आदर करणे,इतरांशी नम्रता राखणे आणि माफ करणे शिकवावे.त्यांना इतरांच्या मतांचा आदर करण्याचे आणि सहकार्याचे महत्त्व समजावून द्यावे.
६. कृतज्ञता आणि सकारात्मकता शिकवणे: त्यांना त्यांच्या मिळालेल्या गोष्टींसाठी कृतज्ञता व्यक्त करायला शिकवा.जीवनात सकारात्मकता आणि आनंदी राहणे कसे महत्वाचे आहे हे त्यांना समजावून द्यावे.
७. धर्म आणि संस्कृतीचे महत्त्व:आपल्या संस्कृतीतील चालीरीती,सण,परंपरा,आणि नैतिक शिक्षण याचे महत्त्व त्यांना लहानपणापासून समजावून द्या.
८. कष्ट आणि मेहनतीचे महत्त्व:जीवनात प्रामाणिकपणे कष्ट करणे,प्रयत्न करणे आणि ध्येयपूर्ती करणे किती महत्त्वाचे आहे, हे शिकवावे.
बालपणी दिलेले संस्कार त्यांच्या आयुष्याला एक सकारात्मक दिशा देतात. योग्य संस्कारांमुळे मुले एक जबाबदार,नैतिक आणि सुसंस्कृत व्यक्ती म्हणून घडतात, जे त्यांच्या भविष्यात यशस्वी होण्यास मदत करतात.शालेय जीवनात संस्कारांचे महत्त्व अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण हा काळ विद्यार्थ्यांच्या विकासासाठी आणि त्यांच्यात मूल्ये,आचारधर्म,आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या रुजवण्यासाठी एक महत्वपूर्ण टप्पा आहे.शालेय जीवनात संस्कारांचा प्रभाव पुढील प्रकारे दिसून येतो.
१. आचारधर्माची पायाभूत रचना: शाळा विद्यार्थ्यांना योग्य आचारधर्म शिकवते.यामध्ये ईमानदारी, सहिष्णुता, कर्तव्यनिष्ठा,आणि आदर यांसारख्या गुणांचा समावेश असतो.हे गुण विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देतात.
२.सामाजिक कौशल्यांचा विकास: शालेय जीवनात विद्यार्थ्यांना मित्र, शिक्षक, आणि इतर सहाध्यायींसोबत संवाद साधण्याची संधी मिळते. यामुळे त्यांना संवाद कौशल्ये,सहकार्य,आणि नेतृत्व यांचे महत्व शिकता येते.
३.संवेदनशीलता आणि सहानुभूती: शाळेतील विविध सामाजिक कार्ये,प्रकल्प,आणि गट चर्चांमुळे विद्यार्थ्यांना इतरांच्या समस्यांची जाणीव होते.यामुळे त्यांच्यात संवेदनशीलता आणि सहानुभूती वाढते.
४..शिक्षणाच्या गतीने नैतिकता: शिक्षणाचे उद्दिष्ट केवळ ज्ञान प्राप्त करणे नसून,त्यासोबत नैतिकता आणि मूल्ये विकसित करणे देखील आहे.शाळेत चांगले संस्कार मिळाल्यास,विद्यार्थ्यांचे चारित्र्य मजबूत होते.
५.संघटनात्मक कौशल्यांचा विकास: शालेय कार्यकम, स्पर्धा,आणि प्रकल्पांमध्ये भाग घेणे विद्यार्थ्यांना संघटितपणा शिकवते.हे संस्कार त्यांना भविष्यातील कार्यक्षेत्रात प्रभावी ठरवतात.
६.दैनंदिनी वर्तनात सुधारणा: शाळेत चांगले संस्कार शिकलेल्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये शिस्त आणि अनुशासन निर्माण होते, ज्यामुळे त्यांच्या वर्तनात सुधारणा होते. हे पुढील आयुष्यात त्यांच्या यशासाठी महत्वाचे ठरते.
७. कुटुंबीयांचे महत्त्व: शाळा हे घराच्या बाहेरील एक महत्त्वाचे स्थान आहे,जिथे विद्यार्थी त्यांचे मूल्ये आणखी दृढ करतात.शालेय संस्कार हे कुटुंबातील संस्कारांना पूरक ठरतात आणि एकत्रितपणे व्यक्तीचा विकास करतात.
८.मनोरंजन आणि शारीरिक विकास: शाळेत शारीरिक शिक्षण,कला,संगीत,आणि खेळ यांसारख्या क्रियाकलापांत भाग घेतल्याने विद्यार्थ्यांमध्ये मानसिक आणि शारीरिक विकास होतो.हे देखील चांगले संस्कार विकसित करण्यात मदत करते.
९. दृष्टीकोन आणि विचारशक्तीचा विकास: शालेय जीवनामध्ये विविध विषय,विचारधारा,आणि तत्त्वज्ञान यांचा अभ्यास करणे विद्यार्थ्यांना विचारशक्ती वाढवण्यास मदत करते.संस्कार आणि शालेय शिक्षणामुळे ते अधिक विवेकी आणि सृजनशील बनतात.
१०. दीर्घकालीन प्रभाव: शालेय जीवनातील संस्कार फक्त त्या काळापुरतेच मर्यादित नसतात;ते विद्यार्थ्यांच्या भविष्यातील आचारधर्म,निर्णय क्षमता,आणि समाजातील स्थान ठरवतात.
एकूणच,शालेय जीवनातील संस्कार हे विद्यार्थ्यांना एक सर्वांगिण विकास साधण्यास मदत करतात. यामुळे ते जीवनातील अडचणींना सामोरे जाण्यासाठी सक्षम बनतात आणि एक आदर्श नागरिक बनण्याच्या दिशेने वाटचाल करतात.संस्कारांमुळे विद्यार्थी सकारात्मक विचार,नैतिक मूल्ये,आणि सामाजिक जबाबदारी यांचा आदानप्रदान करतात, ज्यामुळे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व उजळते.
तरुणपणीचे संस्कार म्हणजे व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वात स्थिरता,
जबाबदारी आणि आदर्श विचार रुजवण्याची प्रक्रिया.तरुणाईच्या काळात व्यक्तीचे विचार,दृष्टिकोन, आणि निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित होत असते, त्यामुळे या टप्प्यावर योग्य संस्कार करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. तरुणपणी संस्कार करण्याचे काही मार्ग पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. आत्मनियंत्रण आणि संयम शिकवणे: तरुणाईत उत्साह आणि जोश अधिक असतो, त्यामुळे आत्मनियंत्रण ठेवणे आणि संयम बाळगणे शिकवणे आवश्यक आहे.त्यांना तात्काळ निर्णय घेण्याऐवजी विचारपूर्वक निर्णय घेण्याची सवय लावावी.
२.जबाबदारीची जाणीव करुन देणे: तरुणांना कुटुंब, समाज आणि स्वतःबद्दलच्या जबाबदाऱ्यांची ओळख करून द्यावी.आर्थिक,
सामाजिक आणि व्यक्तिगत जबाबदाऱ्यांची महत्त्व त्यांना समजावून द्यावी.यामुळे त्यांच्यात प्रगल्भता येईल.
३.चांगली सवय आणि शिस्त लावणे: नियमित दिनचर्या,वेळेचे नियोजन, स्वच्छता आणि आचरणातील शिस्त यासारख्या सवयी लावाव्यात. शिस्तबद्ध जीवनशैली त्यांना यशस्वी आणि संतुलित बनवते.
४.विचारांची सकारात्मकता: जीवनात येणाऱ्या अडचणींना सकारात्मक दृष्टिकोनातून कसे बघायचे, हे शिकवावे. त्यांना ताणतणाव आणि असफलतेला सामोरे जाण्याचे धैर्य दिले पाहिजे.
५.आचार-विचार आणि आचारसंहितेचे महत्त्व: समाजातील आणि कुटुंबातील योग्य आचारसंहिता, नीतिमत्ता, आणि आचरणाचे महत्त्व शिकवावे. प्रामाणिकपणा, दयाळूपणा, आणि सहनशीलता या गुणांचा आदर्श त्यांच्या समोर ठेवावा.
६. संस्कृती आणि परंपरांचे ज्ञान देणे: आपल्या परंपरा, चालीरीती आणि संस्कृतीचे महत्त्व सांगावे. यामुळे त्यांच्यात असलेली सांस्कृतिक जाणीव मजबूत होते आणि त्यांना आपल्या मूळाशी जोडून ठेवते.
७. आत्मविश्वास वाढवणे: त्यांना छोटे-छोटे उद्दिष्ट ठरवून त्यासाठी प्रयत्न करायला शिकवावे.त्यांच्या क्षमता ओळखून त्यांना प्रोत्साहित करावे.आत्मविश्वासामुळे ते जीवनातल्या आव्हानांना धैर्याने सामोरे जाऊ शकतात.
८. योग्य संगत निवडण्याची सवय लावणे: तरुणपणी मित्रांचा प्रभाव खूप असतो,त्यामुळे योग्य संगत निवडणे शिकवावे.त्यांच्या संगतीमुळे त्यांच्या जीवनावर सकारात्मक किंवा नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.
९. शिक्षण आणि कौशल्यांची महत्त्व: शिक्षणाचे महत्त्व आणि व्यावसायिक कौशल्य शिकणे हे का आवश्यक आहे,हे त्यांना समजावून सांगावे.भविष्यातील कारकीर्द घडवण्यासाठी योग्य मार्गदर्शन द्यावे.
१०. समाजसेवा आणि कृतज्ञता: समाजातील दुर्बल घटकांना मदत करणे,पर्यावरण संरक्षण,आणि समाजकार्य यासारख्या कार्यांत सहभागी करून घ्यावे. यामुळे त्यांच्यात कृतज्ञता आणि समाजप्रेमाची भावना निर्माण होईल.
तरुणपणी केलेले संस्कार त्यांच्या जीवनाचा आधार असतात.योग्य मार्गदर्शनाने ते एक जबाबदार, चारित्र्यसंपन्न,आणि यशस्वी व्यक्ती म्हणून घडतात, ज्याचा लाभ त्यांना आणि समाजाला मिळतो.
संस्कारांचे महत्त्व खूप मोठे आहे,कारण संस्कार म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनात मूल्ये,आचारधर्म,आदर्श आणि शिस्त रुजवण्याची प्रक्रिया.संस्कार आपल्या वागणुकीत,विचारांत आणि व्यक्तिमत्त्वात चांगले बदल घडवून आणतात,जे त्याच्या संपूर्ण जीवनावर सकारात्मक प्रभाव टाकतात.संस्कारांचे महत्त्व काही प्रमुख मुद्द्यांतून स्पष्ट करता येईल:
१.व्यक्तिमत्त्व विकास:संस्कारामुळे व्यक्तीमध्ये आत्मविश्वास, शिस्त,प्रामाणिकता,आणि धैर्य यासारखे गुण विकसित होतात.हे गुण त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाला सुदृढ बनवतात आणि त्याला एक आदर्श व्यक्ती बनवतात.(व्यक्तिमत्व या शब्दांमध्ये व्यक्ती हा केंद्रस्थानी असतो.)
२.चारित्र्यनिर्माण: संस्कारांचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे व्यक्तीला चांगले चारित्र्य देणे.चांगले संस्कार मिळालेल्या व्यक्तीत सत्यता,
नीतिमत्ता,आणि प्रामाणिकता यासारखे गुण दृढ होतात,जे त्याला समाजात आदर मिळवून देतात.
३.नैतिकता आणि मूल्यांची जाणीव: संस्कारांमुळे व्यक्तीत नैतिकता,सुसंस्कृत आचरण,आणि कर्तव्याची भावना निर्माण होते.त्याला योग्य-अयोग्य, चांगलं-वाईट यातील फरक समजतो आणि तो स्वतःचे निर्णय योग्यरितीने घेऊ शकतो.
४. समाजात आदर्श नागरिक बनवणे: संस्कार असलेली व्यक्ती समाजात एक आदर्श नागरिक बनते.त्याला समाजातील जबाबदाऱ्या,सहकार्य,आणि समरसतेचे महत्त्व कळते,ज्यामुळे तो समाजाच्या कल्याणासाठी योगदान देतो.
५. कुटुंब आणि समाजातील नातेसंबंध मजबूत करणे: संस्कार असलेली व्यक्ती कुटुंबातील सदस्यांना आदर देते,मित्र-परिवाराशी चांगले संबंध ठेवते,आणि समाजाशी उत्तम नातं जोपासते.यामुळे समाजात सुसंवाद आणि एकोपा वाढतो.
६.जीवनातील तणावाला सामोरे जाण्याची क्षमता: संस्कारांमुळे व्यक्तीत सहनशीलता, संयम आणि धैर्य वाढते,ज्यामुळे तो जीवनातील अडचणी आणि तणावाला समर्थपणे तोंड देऊ शकतो.
७.सुसंस्कृत समाज निर्मिती: संस्कार एक पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे जातात,ज्यामुळे संपूर्ण समाज सुसंस्कृत बनतो.
संस्कारांमुळे समाजात नैतिकता, सहकार्य,आणि आदराचे मूल्य वृद्धिंगत होते.
८. स्वत:चा विकास आणि आत्मिक शांती: संस्कारांमुळे व्यक्तीमध्ये आत्मिक शांती,समाधान,आणि जीवनाचे खरे महत्त्व समजण्याची क्षमता येते. यामुळे तो केवळ भौतिक उन्नतीत न अडकता आत्मविकास साधण्याचा प्रयत्न करतो.
९.संकल्पनांचा आणि आदर्शांचा वारसा: संस्कारांमुळे एक आदर्श जीवनशैली,धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्ये पुढच्या पिढीला मिळतात.हे मूल्ये त्यांना योग्य जीवन जगण्याची प्रेरणा देतात.
अशा प्रकारे,संस्कार हे एक व्यक्ती,कुटुंब आणि समाजाचे आधारस्तंभ आहेत.ते केवळ बाह्य आचारधर्मात नव्हे तर आंतरिक जीवनातही सकारात्मक बदल घडवून आणतात,ज्यामुळे व्यक्ती आणि समाज दोघेही अधिक सुदृढ आणि समृद्ध होतात.
संस्कारांविषयी विविध तज्ञांनी आणि विचारवंतांनी महत्त्वपूर्ण विचार मांडले आहेत.संस्कार म्हणजे व्यक्तिमत्त्वाचा आधार,
समाजासाठी आदर्श नागरिक बनवण्याची प्रक्रिया,आणि जीवनात सद्गुणांचा विकास करण्याचा मार्ग असे मानले जाते.तज्ञांची काही मते पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. महात्मा गांधी: महात्मा गांधीजींचे मत होते की, संस्कार हे व्यक्तीचे चारित्र्य घडवतात.त्यांच्या मते, संस्कारांमुळे व्यक्तीमध्ये नैतिकता,सत्य,अहिंसा,आणि परोपकाराचे गुण विकसित होतात,ज्यामुळे समाजात शांती आणि एकता प्रस्थापित होऊ शकते.
२. स्वामी विवेकानंद: विवेकानंद म्हणत,संस्कार म्हणजे शिक्षणाचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे.त्यांच्यानुसार शिक्षण फक्त ज्ञान मिळवण्याचे साधन नसून त्यातून व्यक्तिमत्त्वाचे संवर्धन आणि चरित्रनिर्माणही होणे आवश्यक आहे. त्यांनी संस्कारांना 'शुद्धता' आणि 'मानवी मूल्यांची जाणीव' असे संबोधले.
३. डॉ.सर्वपल्ली राधाकृष्णन: डॉ.राधाकृष्णन यांनी संस्कारांचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की, "संस्कार हे विद्यार्थ्यांचे भविष्य आणि समाजाचे भवितव्य घडवतात.त्यांच्यानुसार शिक्षण फक्त ज्ञान देणे नव्हे, तर योग्य संस्कार देऊन व्यक्तीमध्ये नैतिकता,
सदाचार आणि कर्तव्यनिष्ठा रुजवणे महत्त्वाचे आहे.
४. योगी अरविंद: अरविंद यांनी म्हटले आहे की, "संस्कार म्हणजे मनाच्या आणि आत्म्याच्या शुद्धीकरणाची प्रक्रिया.त्यांच्यानुसार संस्कारांमुळे माणसाच्या आंतरिक शक्तीचा विकास होतो आणि व्यक्तीच्या जीवनात समर्पणाची भावना येते,जी त्याला महानतेच्या दिशेने घेऊन जाते.
५. डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलाम: कलाम साहेबांच्या मते, चांगले संस्कार आणि मूल्यशिक्षण हे यशस्वी व्यक्तिमत्त्व घडवण्याची गुरुकिल्ली आहेत.त्यांच्या मते मुलांना वैज्ञानिक दृष्टिकोनासह चांगले संस्कार देणे आवश्यक आहे,कारण तेच त्यांना समाजाचे जबाबदार नागरिक बनवतील.
६.. रवींद्रनाथ टागोर: टागोर यांनी संस्कारांना जीवनाचे संगीत असे संबोधले आहे.त्यांच्यानुसार,संस्कारांमुळे जीवनात संतुलन,सौंदर्य आणि शांती येते.संस्कार हे नुसतेच धर्म किंवा आचारधर्म नसून ते जीवनाचा आधार आहेत.
७. जयशंकर प्रसाद: जयशंकर प्रसाद यांच्या मते, संस्कार हे परंपरेचे पालन करणारे नसून,व्यक्तीच्या जीवनाला दिशा देणारे आहेत.त्यांनी संस्कारांना एक प्रकारचे मानसिक पोषण मानले आहे,जे आपल्या जीवनशैलीला सकारात्मक बनवते.
८.पंडित श्रीराम शर्मा आचार्य:आचार्यजी म्हणतात, "संस्कार म्हणजे व्यक्तिमत्त्वात देवत्व आणणे.त्यांच्यानुसार चांगले संस्कार हे व्यक्तीला उच्च नैतिक आणि आध्यात्मिक पातळीवर पोहोचवतात.
संस्कारांविषयी या तज्ञांचे विचार सांगतात की संस्कार हे केवळ आचारधर्म पाळण्यासाठी नसून,व्यक्तीला एक परिपूर्ण,आदर्श आणि जबाबदार नागरिक बनवण्यासाठी आवश्यक आहेत.
संस्कारांमुळे व्यक्ती,समाज,आणि राष्ट्राचा सर्वांगीण विकास होतो,त्यामुळे संस्कारांचे महत्त्व जीवनभर राहते.
जगभरातील तज्ञांनी आणि विचारवंतांनी संस्कारांवर खूप विचार मांडले आहेत.संस्कार म्हणजे व्यक्तिमत्त्वाचे, नैतिकतेचे आणि समाजाशी असलेल्या नात्याचे मूळ घटक असे मानले जाते.या विविध दृष्टिकोनातून संस्कारांचे महत्त्व आणि त्यांच्या उपयुक्ततेवर विचारमंथन करण्यात आले आहे.काही आंतरराष्ट्रीय तज्ञांची मते पुढीलप्रमाणे आहेत:
१.अरिस्टॉटल (ग्रीक तत्वज्ञ): अरिस्टॉटल म्हणतो, "व्यक्तीचे गुणधर्म म्हणजेच त्याचे संस्कार आहेत. त्याच्या मते,सद्गुण हेच व्यक्तीच्या संस्कारांचे प्रतिबिंब आहेत.चांगले संस्कार जीवनात संतुलन आणतात आणि व्यक्तीला प्रगल्भ बनवतात.
२.कन्फ्यूशियस (चिनी तत्वज्ञ): कन्फ्यूशियस यांचे मत आहे की,संस्कार म्हणजे जीवनातील शिस्त आणि नैतिकता.त्यांच्या मते,योग्य आचार-विचार, कर्तव्यपालन,आणि परस्पर आदर ह्या गोष्टी संस्कारातूनच येतात.चांगले संस्कार व्यक्तीच्या समाजात प्रतिष्ठा आणि आदर निर्माण करतात.
३..इमॅन्युएल कांट (जर्मन तत्वज्ञ): कांट यांच्या मते,संस्कार म्हणजे नैतिकतेचे मूळ आणि आधार.त्यांचे म्हणणे होते की,संस्कारामुळेच व्यक्तीमध्ये नैतिकतेची जाण येते,ज्यामुळे तो नेहमी सदाचार,सत्यता आणि जबाबदारीचे पालन करतो.
४.जॉन लॉक (इंग्लिश तत्त्वज्ञ): लॉक म्हणतो,मानवी मन कोरे कागदासारखे असते आणि त्यावर संस्कारांचा ठसा उमटतो.
त्यांच्या मते,योग्य संस्कारांमुळे व्यक्तीला जीवनातील योग्य मार्ग कळतो.योग्य शिक्षण आणि संस्कार यामुळेच व्यक्तीचा खरा विकास होतो.
५.महात्मा गांधी (भारतीय तत्त्वज्ञ आणि विचारवंत): महात्मा गांधी यांनी संस्कारांवर जोर देऊन म्हटले आहे की,संस्कार हेच चरित्र निर्माण करतात.त्यांच्या मते, संस्कारांमुळे समाजात अहिंसा,सत्य आणि सहिष्णुता वाढते,आणि व्यक्तीमत्व सुसंस्कृत होते.
६..अल्बर्ट आईन्स्टाइन (वैज्ञानिक आणि विचारवंत): आईन्स्टाइन यांनी म्हटले आहे की,ज्ञानापेक्षा कल्पनाशक्ती महत्वाची असली,तरी संस्कार हेच जीवनाचे खरे शिक्षण आहे.
त्यांच्यामते,व्यक्तिमत्त्वाचे खरे सौंदर्य संस्कारांमध्ये आहे,आणि तेच व्यक्तीला महान बनवतात.
७.दलाई लामा (तिबेटी धार्मिक नेता): दलाई लामांच्या मते,संस्कार म्हणजे आपल्या आंतरिक शांतीचा स्रोत.त्यांनी नम्रता,सहिष्णुता आणि करुणा यासारख्या गुणांचे महत्त्व पटवून दिले आहे,जे संस्कारांमुळेच प्राप्त होतात. संस्कारांमुळे माणूस स्वतःला समजतो आणि इतरांना आदर देतो.
८. मार्टिन ल्यूथर किंग जूनियर (अमेरिकन नेते आणि मानवाधिकार कार्यकर्ते): मार्टिन ल्यूथर किंग म्हणतात, संस्कारामुळेच व्यक्तीला जीवनातील आदर्श गाठता येतात.त्यांच्या मते,सत्यता,न्याय आणि समानता यांचे पालन संस्कारातूनच शिकता येते,आणि त्यातूनच एक आदर्श समाज निर्माण होतो.
९. जॉन स्टुअर्ट मिल (ब्रिटिश तत्त्वज्ञ आणि अर्थशास्त्रज्ञ): मिल म्हणतात, संस्कार व्यक्तीला स्वतंत्र विचारांची क्षमता देतात.त्यांच्या मते,योग्य संस्कार केल्यास व्यक्ती मुक्त,विवेकशील आणि जबाबदार होतो, जो स्वतःचे आणि समाजाचे कल्याण करू शकतो.
१०. नेल्सन मंडेला (दक्षिण आफ्रिकेतील नेता): मंडेला यांनी संस्कारांचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की, संस्कारामुळे समाजात सहिष्णुता आणि एकता निर्माण होते.त्यांच्या मते,संस्कारांमुळेच आपण शांतता आणि न्याय मिळवू शकतो.
या तज्ञांच्या मते,संस्कार म्हणजे फक्त सामाजिक नियम पाळणे नाही तर व्यक्तीमध्ये सहनशीलता,नैतिकता, आणि प्रगल्भता निर्माण करणे आहे.संस्कार हे मानवतेचे आणि सभ्यतेचे खरे द्योतक असून,ते जीवनात आनंद,शांती,आणि सन्मान मिळवून देतात.संस्कार म्हणजेच जीवनातील मूल्ये,नैतिकता,
आणि आदर्शांच्या एका पायऱ्यांवर उभा राहाण्याचा मार्गदर्शक.
संस्कारांमुळे व्यक्ती आपल्या विचारांमध्ये, वागण्यात,आणि जीवनशैलीत सुधारणा करू शकतो. संस्कारांच्या अभावी माणसाचे जीवन कसे असू शकते, याचे काही संभाव्य परिणाम पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. वैयक्तिक असंतोष: संस्कार नसल्यास व्यक्ती अनेकदा वैयक्तिक असंतोष,उदासीनता,आणि शांतीच्या अभावाचा अनुभव करतो. त्याला जीवनातील योग्य मूल्ये समजत नाहीत,त्यामुळे तो कायम असमाधानात राहतो.
२.चुकीचे निर्णय: संस्कारांनी व्यक्तीला योग्य-वाईट यातील फरक समजून घेण्यास मदत होते.संस्कारांच्या अभावी,माणूस चुकीचे निर्णय घेऊ शकतो,ज्यामुळे त्याच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक जीवनात अडचणी निर्माण होतात.
३.असामाजिक वर्तन:संस्कार नसलेले व्यक्ती सहसा समाजात वाईट वर्तन करू शकतात. त्यांच्यात सहिष्णुता,आदर,आणि सहकार्याची भावना कमी असते,ज्यामुळे ते इतरांबरोबर चांगले संबंध प्रस्थापित करण्यात असमर्थ राहतात.
४. अनैतिक आचारधर्म: संस्कारांच्या अभावी,व्यक्ती अनैतिक कृत्यांकडे आकर्षित होऊ शकतो.त्याला योग्य वाईटाची जाणीव नसते,ज्यामुळे तो समाजातील नियम आणि कायद्यांचे उल्लंघन करतो.
५. भावनात्मक असंतुलन: संस्कार नसल्यामुळे व्यक्ती भावनात्मक असंतुलन अनुभवतो.त्याला स्वतःच्या भावना आणि इतरांच्या भावना समजत नाहीत,ज्यामुळे तो मानसिक तणावात राहतो.
६.आळस आणि चिंता: चांगले संस्कार नसल्यास, व्यक्ती जीवनातील अडचणींना सामोरे जाण्यासाठी आवश्यक मानसिक ताकद मिळवण्यात अपयशी ठरतो. हे त्याला चिंता,
निरुत्साह,आणि नैराश्याच्या दिशेने घेऊन जाते.
७.आत्मविश्वासाची कमी: संस्कारांनी व्यक्तीमध्ये आत्मविश्वास निर्माण होतो.संस्कारांच्या अभावामुळे, व्यक्तीच्या आत्मविश्वासात कमी येते,त्यामुळे तो आपल्या क्षमतांवर विश्वास ठेवण्यात असमर्थ ठरतो.
८. सामाजिक दुष्परिणाम: माणसाच्या जीवनात संस्कार नसल्यास त्याच्या कुटुंबासह संपूर्ण समाजावर वाईट परिणाम होतो.व्यक्ती अनैतिकता आणि भ्रष्टाचाराच्या प्रवृत्तींमध्ये अडकतो, ज्यामुळे समाजात विसंगती वाढते.
९. आर्थिक नुकसान:चुकीचे निर्णय आणि असामाजिक वर्तनामुळे व्यक्तीला आर्थिक नुकसान सहन करावे लागते.हे त्याच्या जीवनात स्थैर्य आणि प्रगतीसाठी अडथळा निर्माण करते.
१०. पिढींचा वारसा: संस्कार नसलेल्यामुळे केवळ व्यक्तीच नाही तर त्याच्या पुढच्या पिढ्यांमध्येही वाईट संस्कार आणि वाईट सवयींचा वारसा कायम राहतो, ज्यामुळे संपूर्ण समाजाची स्थिती खिळखिळी होते.
यामुळे स्पष्ट आहे की,संस्कारांशिवाय माणूस एक अनिश्चित,
असंतुष्ट,आणि असामाजिक जीवन जगतो. चांगले संस्कार माणसाला एक योग्य दिशा देतात, जीवनात समर्पण आणि उद्दीष्ट ठरवण्यास मदत करतात,ज्यामुळे त्याचा व्यक्तिमत्त्व विकास साधला जातो.
आचारः परमो धर्मः, तस्मात्सर्वत्र पूज्यते।
अर्थ: चांगले आचरण हेच सर्वोत्तम धर्म आहे,आणि त्यामुळेच चांगले आचरण असणारी व्यक्ती सर्वत्र आदराने पाहिली जाते.
लेखन व संकलन : - डॉ दिपक शेटे,महाराष्ट्र राज्य आदर्श शिक्षक पुरस्कार
याच बाबतीत पुस्तकातून वाचता वाचता वाचलेले.
अल्बर्ट एलिस:विचार दर्शन,कि.मो.फडके,अंजली जोशी
शब्द पब्लिकेशन..
मानसिक समस्येचे निराकरण करताना मानसोपचारतज्ञाने रुग्णाच्या मनात चालू घटकेला कोणता अविवेकी दृष्टिकोन धिंगाना घालत आहे हे शोधून काढून,त्याच्यावर हल्ला चढवून त्याचा नायनाट करण्याचे तंत्र आत्मसात करण्यास त्याला शिकवली पाहिजे;किंबहुना माणसाच्या भावनिक अस्वस्थतेचे कारण मुख्यतःत्याच्या मनातील तर्कदुष्टी अवास्तव विचारसरणी असते.म्हणून तर्कशुद्ध व विवेकी पद्धतीने विचार करण्याची शिस्त स्वतः लावून घेतली,तर तो आपले जीवन सुखाने व सर्जनशील पणे व्यतीत करू शकेल.
• आयुष्याचा मार्ग अशा असंख्य कटकटींनी भरलेला आहे,की ज्या सहजासहजी निवारता येत नाहीत अगर टाळताही येत नाहीत.
• आपल्या मार्गातील कटकटी कधी महाभयंकर नसतात.अर्थात आपणच त्यांना महाभयंकर स्वरूप दिले तर ती गोष्ट वेगळी!
जी काही अनिष्ट घटना घडते ती असते त्याहूनही अनिष्ट असू शकते.
• आपल्या समस्यांबद्दल उगाच आकांडतांडव केल्यामुळे त्या अधिकच गंभीर स्वरूप धारण करतात.
• एकदम अतोनात भयभीत होण्यापूर्वी क्षणभर थांबणे श्रेयस्कर असते.आपल्यापुढील समस्यांवर उपाय शोधून काढणे मनोरंजक असते.
• अडचणींवर मात करण्यासाठी त्यांच्याशी शर्थीने झुंजावे,मात्र आवश्यक तेव्हा पराजय मान्य करावा.परिस्थितीशी सामना करताना डोक्याबरोबर हृदयाचाही उपयोग करावा.
एलिस यांनी आपल्या नवजात बौद्धिक अपत्याचे नाव 'विवेकनिष्ठ मानसोपचारशास्त्र' असे ठेवले त्याला सबळ कारण होते.ते असे की,माणसाला आपले जीवन आपल्या सभोवतालच्या परिस्थितीशी मिळते-जुळते घेऊन गुण्यागोविंदाने व आनंदाने जगावयाचे असेल, तर त्याने विवेकी विचारसरणीची कास धरणे श्रेयस्कर ठरते हे तत्त्व त्यांना अधोरेखित करावयाचे होते.
विवेकनिष्ठमानसोपचार शास्त्राचा मुख्य सिद्धांत असा आहे की,माणसाच्या जीवनात ज्या घटना घडतात त्यामुळे तो अस्वस्थ किंवा प्रक्षुब्ध होत नसतो, तर त्याच्या जीवनात घडणाऱ्या घटनांकडे तो ज्या विशिष्ट दृष्टिकोनांतून पाहतो व त्या घटनांचा जो अर्थ लावतो त्यामध्ये त्याच्या अस्वस्थतेचे किंवा प्रक्षुब्धतेचे मूळ कारण असते व स्वतःच्या बुद्धीचा व विवेकशीलतेचा उपयोग करून घेऊन माणसाला या अस्वस्थतेच निवारण करता येते.
त्यांनी एकुण ८० पुस्तके व १२०० च्या वर शोधनिबंध लिहिले आहेत.त्यांच्या व्याख्यानांच्या व मानसोपचारांच्या २०० पेक्षा जास्त ध्वनिफिती व चित्रफिती निघाल्या आहेत.
१९५७ पासूनच्या ते १९८२ पर्यंतच्या १४०० शोध निबंधामध्ये त्यांच्या संशोधनाच्या नावाचा उल्लेख जास्तीत जास्त वेळा आला होता.
" सोळा तासांच्या अथक कामाची सवय असताना अचानक अंथरुणाला खेळून पडण्याची वेळ आली,तेव्हा तुम्हाला काय वाटले?" त्यावर क्षणाचाही विलंब न करता ते उत्तरले,"अंथरुणाला खिळन राहिल्यावर काम करता येत नाही. ही अविवेकी कल्पना आहे.चिंतनाच्या कामात कुठलाच आजार तुम्हाला अडवू शकत नाही."
''All Out'' नावाचे त्यांचे आत्मचरित्र व विवेकनिष्ठ मानसोपचारशास्त्रावरचे एक पुस्तक त्याची पत्नी डेबी यांनी अनुक्रमे २०१० व २०११ साली प्रकाशित केले. एलिस यांच्या मृत्यूनंतर 'American Psychological Association चे भूतपूर्व अध्यक्ष Frank Farley यांनी पुढील शब्दांत त्यांचा गौरव केला."अल्बर्ट एलिस हे असे मानसशास्त्रज्ञ होते की,ज्यांचे नाव केवळ त्यांच्या अनुयायांपुरतेच मर्यादित राहिले नाही, तर संपूर्ण जगामध्ये दुमदुमत राहिले.त्यांची तत्त्वप्रणाली,मानसोपचार
शास्त्र आणि त्यांचे वलयांकित व्यक्तिमत्त्व इतके चित्तवेधक होते की,मानसशास्त्राव्यतिरिक्त इतर क्षेत्रांतील लोकांनाही ते आपले वाटत असत. मानसोपचाराच्या क्षेत्रात त्यांनी केलेले काम अद्वितीय आहे." त्यांनी काढलेले हे उद्गार किती यथोचित आहेत.
महाविद्यालयीन जीवनातही त्यांनी स्वतःवर अनेक प्रयोग केले होते.त्यातलाच एक प्रयोग म्हणजे मुलींशी बोलण्याच्या भीतीवर केलेली मात! त्यांना मुलींशी मैत्री करण्याची तीव्र इच्छा होती; परंतु मुलींशी बोलण्याची मात्र भीती वाटत असे. या भीतीवर मात करण्याचे मार्ग शोधण्यासाठी त्यांनी अनेक तत्त्ववेत्ते, कादंबरीकार,
निबंधकार,नाटककार, कवी यांच्या लेखनाचे प्रदीर्घ वाचन केले होते.कॉन्फ्यूशस,गौतम बुद्ध,एपिक्युरस,एपिक्टेटस,मार्कस ऑरिलस अशा प्राचीन तत्त्ववेत्त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा त्यांच्यावर प्रभाव पडला होता. तसेच स्पिनोझा,कांट,ह्युम,इमर्सन,थोरो, सान्तायन यांच्या विचारांची त्यांना मदत झाली होती. या तत्त्ववेत्त्यांच्या विचारांचा मुख्य गाभा असा होता की,मनुष्य आपले दुःख मुख्यतः स्वत:च्या तर्कदुष्ट व अनुपयुक्त विचारांमुळे ओढवून घेत असतो व या विचारांत बदल केला तर त्याचे दुःख कमी होऊ शकते.
स्वतःच्या भीतीवर मात करण्यासाठी एलिस यांना या विचारांचा फार उपयोग झाला होता. त्यांनी स्वतः साठी दुपदरी सराव तयार केला होता. पहिल्या सरावात त्यांनी स्वतःला मुलींबद्दल वाटणाऱ्या भीतीची हडसून खडसून छाननी केली व अस्वस्थता निर्माण करणारे विचार जोमदारपणे खोडून काढले. त्यामुळे त्यांची अशी खात्री पटली की,समजा कुठल्या मुलीने त्यांना झिडकारले तरीही ते कुचकामी आहेत असे सिद्ध होत नाही.
माणसाच्या वर्तनात सुधारणा कशी होईल,याचा शोध घेताना आपल्या पूर्वानुभवांचा उपयोग करून एलिस यांनी पुढील निष्कर्ष काढले : ( हे निष्कर्ष पुढील भागात प्रसारित केले जातील.