थोडीशी मासेमारी - २ A little fishing - २

१२.०४.२४ या लेखातील पुढील भाग…

या धबधब्याच्या खाली तीस ते चाळीस यार्ड रूंद व दोनशे यार्ड लांब असा डोह तयार झाला होता. व या डोहाच्या दोन्ही बाजूला उंच खडक लांब भिंती होत्या.या दोनशे यार्डापैकी,मी जिथं उभा होतो तिथून शंभर यार्डाच्या पाण्याचा भाग दिसू शकत होता.या अतिशय सुंदर दिसणाऱ्या डोहाताच पाणी स्फटिकासारखं स्वच्छ होतं. डोहाच्या माझ्या बाजूला दगडी भिंत एकदम पंधरा फूट उंच होती.त्यामुळेच हा धबधबा तयार झाला होता.

धबधब्याच्या ज्या बाजूला मी उभा होतो त्या बाजूकडून डोहापर्यंत पोचणं शक्यच नव्हतं व किनाऱ्याने दाट झुडुपं वाढली असल्याने जर मासा गळाला लागलं तर काठाकाठाने त्याच्यापर्यंत पोचून तो हातात मिळणंसुद्धा मुश्किल होत.वाट निसरड्या दगडधोंड्यातून काढावी लागणार होती.डोहाच्या पलीकडच्या टोकाला ही मंदाकिनी नदी प्रचंड उसळ्या मारत फेसाळत अलकनंदाशी तिच्या संगमावरच मिळत होती.

थोडक्यात काय,मासा गळाला लावणं आणि तो हाताशी येणं या दोन्ही गोष्टी या ठिकाणी अवघडही होत्या व धोकादायक सुद्धा!पण ही फार पुढची गोष्ट होती व तिचा विचार आताच करण्याची गरज

नव्हती.अजून तर मी माझा रॉडसुद्धा नीट जुळवला नव्हता! बघूया तरी काय होतंय ते...!

डोहाच्या माझ्या बाजूला म्हणजेच धबधब्याच्या बाजूला पाणी खोल होतं आणि त्यावर धबधब्याच्या फेसाळत्या पाण्यामुळे पाण्याचे असंख्य छोटे छोटे बुडबुडे तरंगत होते आणि त्याच्या मध्यापर्यंत त्याचा वाळूचा तळ दिसत होता.

इथे पाणी चार ते पाच फूट खोल होतं. तळातला प्रत्येक दगड दिसेल इतकं ते पाणी निवळशंख होतं.डोहाच्या या भागातच दोन ते पाच किलो वजनाचे मासे प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने पोहत येत होते.या बारा फूट उंच खडकावर हुक माऊंट केलेला दोन इंची चमचा हातात घेऊन त्या पाण्याकडे बघत असतानाच फिंगरलिंग्ज माशांचा एक थवा तिथे चमकला व डोहावरून सरळ पुढे जाऊ लागला. त्यांच्या पाठलागावर तीन मोठे महासीर होते. यावेळी मी अगदी निराळी व अपारंपरिक पद्धत वापरून चमचा लांब फेकला.अतिउत्साहाच्या भरात माझा अंतराचा अंदाज चुकला व डोहापलीकडच्या खडकांवर पण पाण्यापासून एक दोन फूट उंचीवर तो चमचा आपटला. शपण माझं नशीब आज जोरावर होतं.कारण तो चमचा पाण्यात पडला त्याच वेळेला फिगरलिंग्जच्या पाठलागावर असलेले महासीर मासे तिथे येऊन पोचले होते आणि त्यातल्या एकाने तर आमिषाला तोंड घातलंच.उंचावरून लांबलचक लाईनने कास्टिंग करणं तसं कष्टाचं असतं पण माझ्या रॉडने मला चांगली साथ दिली आणि तो हुक माशाच्या तोंडात अडकला.काही क्षण माशाला काय झालंय ते कळलं नाही व त्याने पांढरं पोट माझ्याकडे करून पाण्यावर काटकोनात उभं राहून दोन्ही बाजूला हिसडे मारायला सुरुवात केली व शेवटी टाळूत टोचणाऱ्या हुकमुळे जीवाच्या आकांताने पाणी उंच उडवत सरळ प्रवाहाला लागला.या जोरदार हालचालींमुळे तळाशी असलेल्या छोट्या माशांची मात्र तारांबळ उडाली.

या पहिल्याच घावेत त्या माशाने रीळवरची १०० यार्ड दोरी ओढून नेली व काही क्षणानंतर आणखी ५० यार्डस ! तरीही रिळावर अजूनही बरीच दोरी शिल्लक होती पण आता तो मासा प्रवाहातल्या वळणावर आला होता आणि आता डोहाच्या पलीकडच्या टोकाकडे जाण्याचा धोका होता.पण कधी ताण देऊन तर कधी ढील देऊन शेवटी मी त्याचं तोंड प्रवाहाच्या वरच्या बाजूला वळवण्यात यशस्वी झालो आणि त्यानंतर त्याला वळणावरून स्थिर पाण्यात ओढून आणलं. माझ्या जरा खालच्या बाजूने पुढे आलेल्या एका खडकामुळे बॅकवॉटर तयार झालं होतं आणि तिथे आल्यावर अर्धा तास जीवघेणी झुंज दिल्यावर तो मासा शेवटी पाण्याखाली बुडाला.

आता मात्र विचार करण्याची वेळ येऊन ठेपली होती आणि हा मासा बहुतेक असाच सोडून द्यावा लागणार असा विचार मी करत असतानाच माझ्या शेजारच्या दगडावर एक सावली पडली. खडकावरून बॅकवॉटरकडे वाकून पहात ती व्यक्ती म्हणाली की हा तर खरोखर फार मोठा मासा आहे साहेब,पण आता त्याचं तुम्ही काय करणार आहात ? जेव्हा त्याला मी म्हणालो की त्याला तिथून इथे घेऊन येण्याचा मार्ग नसल्यामुळे त्याला तसाच सोडून द्यावा लागणार... तेव्हा तो म्हणाला, "थांबा साहेब, मी माझ्या भावाला घेऊन येतो.हाक ऐकली तेव्हा बहुतेक त्याचा भाऊ गोठा धूत असणार. हा उंच, सडपातळ नुकतंच मिसरूड फुटलेला पोरगा तशाच अवस्थेत आला तेव्हा मी त्याला हातपाय धुवून यायला सांगितलं नाहीतर तो खडकारून घसरून पडलाच असता.त्यानंतर मी त्यांच्याबरोबर पुढे काय करायचं यावर चर्चा केली.आम्ही जिथे उभे होतो तिथून खडकामध्ये एक भेग सुरू होऊन खाली एका छोट्याशा कपारीपर्यंत गेली होती.ही कपार पाण्यापासून एखादा फूट वर होती व साधारण ६ इंच रुंद होती.योजना अशी ठरली की आताच हातपाय धुवून आलेल्या त्या छोट्या भावाने कसरत करत त्या कपाऱ्यापर्यंत जायचं त्यानंतर मोठ्या भावाने कपारीपर्यंत गेलेल्या भावाचा हात पकडण्याइतपत खाली जायचं आणि मी मोठ्याचा हात धरून खडकावर पालथा पडून राहायचं.पण प्रथम मी त्यांना विचारून घेतलं की त्यांना पोहता येतं का व त्यांना माशाला हाताळता येतं का? हसत हसतच त्यांनी सांगितला की अगदी छोटे असल्यापासनं ते दोघेही मासेमारी करतायत.

योजनेतला कच्चा दुवा असा होता की मी एकाच वेळी हातात रॉड धरून साखळीतला दुवा बनू शकणार नव्हतो.पण काहीतरी धोका तर पत्करायला पाहिजेच होता.तेव्हा मी रॉड खाली ठेवला,लाईन तोंडात पकडली आणि त्या दोन भावांनी त्यांच्या जागा घेतल्यावर खडकावर पालथा पडून मोठ्याचा हात पकडला.त्यानंतर फिशिंग लाईन कधी तोंडात पकडून तर कधी हातात पकडून त्या माशाला जवळ ओढायला सुरुवात केली.त्या पोराला माशाला कसं हाताळायचं माहीत होतं हे नक्की,

कारण माशाचा खडकाला स्पर्श होण्याच्या अगोदरच त्याने त्याच्या कल्ल्याच्या एका बाजूला अंगठा तर दुसऱ्या बाजूला बोटं अशी त्याच्या गळ्यावर घट्ट पक्कड घेतली. ह्या क्षणापर्यंत मासा शांत होता पण जसा त्याचा गळा पकडला गेला तशी एकदम त्याने उसळी मारली व काही क्षण आम्ही तिघंही पाण्यात कोसळणार अशी परिस्थिती निर्माण झाली.ते दोघंही अनवाणी होते आणि आता दोरी पकडावी लागत नसल्याने माझे दोन्ही हात त्यांना मदत करायला मोकळे होते.त्यामुळे ते दोघंही मागे वळले व अगदी पायाच्या बोटांवर पकड घेत त्याच भेगेतून वर आले.

मासा हातात आल्यावर मी त्यांना ते मासे खातात का असं विचारलं.अत्यानंदाने ते 'हो' म्हणाल्यावर मी त्यांना म्हटलं की जर माझ्या माणसांकरीता दुसरा मासा पकडायला त्यांनी मला मदत केली तर हा जवळपास १५ किलोचा मासा मी त्यांना देईन.ते लगेच तयार झाले.

माझा हूक त्या महासीरच्या खालच्या ओठात खूप खोलवर रुतला होता.जसा मी तो कापून काढला तसे ते भाऊ उत्सुकतेने बघू लागले.हूक निघाल्यावर त्यांनी मला तो नीट बघण्यासाठी मागितला.एकाच टोकाला तीन तीन हूक ? अशी गोष्ट त्यांच्या गावात कोणी बघितलीही नव्हती.अर्थात त्यांच्या टोकाला थोडासा बाक असलेली पितळी तार होती ती 'सिंकर' म्हणून काम करते.पण त्या हुकला आमिष कोणतं लावलं होतं ? मासा पितळ थोडंच खाईल ? ते खरंच पितळ होतं की दुसरं कोणतंतरी कडक

झालेलं आमिष होतं? अशा त-हेने आमिषाचे चमचे,तीन हुक लावलेला गळ या सगळ्या गोष्टीवर शेरे व आश्चर्याचं आदानप्रदान झाल्यावर मी त्यांना खाली बसायला व मी दुसरा मासा पकडत असताना नीट बघायला सांगितलं.

डोहातले सर्वात मोठे मासे त्याच्या पलीकडच्या कडेला होते पण तिथे महासीर शिवाय मोठे 'गूंच' मासेसुद्धा होते.हे मासे गळाला पटकन लागतात.पण गळाला लागल्यावर तळाशी सूर मारून कोणत्यातरी कातळाच्या खाली डोकं घालून ठेवण्याची त्यांना सवय असते त्यामुळे आपल्या पहाडी नद्यांमध्ये फिशिंग करणाऱ्यांचे गळ तुटायला हेच मासे नव्वद टक्के जबाबदार धरले जातात आणि गळाला लागले तरी या त्यांच्या सवयीमुळे हातात मिळणं फार कठीण आणि जवळजवळ अशक्यच असतं.

मगाशी जिथून गळ टाकला होता त्या जागेपेक्षा चांगली दुसरी जागा नव्हती.म्हणून मी परत उभा राहिलो व चमचा हातात घेऊन कास्टींगसाठी सज्ज झालो.मगाच्या माझ्या,महासीरच्या व त्या दोन मुलांच्या हालचालींमुळे खालच्या डोहातले मासे जर बिचकले होते पण आता हळूहळू ते परत डोहात यायला लागले होते.त्या मुलांच्या उत्तेजित आवाजातल्या ओरडण्यामुळे व त्यांनी बोट दाखवल्यामुळे माझं लक्ष,जिथे उथळ पाणी संपत होतं व खोल पाणी सुरू होत होतं तिथल्या मोठ्या माशाकडे गेलं.मी गळ फेकण्याच्या आधीच तो वळला व खोल पाण्यात शिरला. थोडा वेळ वाट पाहिल्यानंतर तो तिथे परत आला तशी मी गळाची दोरी फेकली.पण दोरी ओली होऊन आकुंचन पावल्याने माझा अंदाज थोडा चुकला.

दुसऱ्या वेळेला मात्र मी अचूक वेळेला व अचूक जागी दोरी फेकली.चमचा बुडण्यासाठी थोडा वेळ दिल्यानंतर मी हळूहळू रीळ गुंडाळायला सुरुवात केली.थोडे हिसके देत देत मी दोरी ओढू लागलो तेवढ्यात एक महासीर चटकन पुढे आला व दुसऱ्या क्षणाला टाळूला हुक अडकल्याने त्याने पाण्याबाहेर उसळी मारली.त्यानंतर तो परत पाण्यात पडला,अंगात आल्यासारखा प्रवाहाबरोबर जाऊ लागला.ती माणसं अजूनही पलीकडच्या बाजूला हुक्का ओढत बसली होतीच त्यांची व त्या दोन भावांची उत्सुकता आता शिगेला पोचली.

मी परत एकदा रीळ गुंडाळून तयार झालो तसं माझ्या दोन्ही बाजूला उभ्या असलेल्या त्या दोन भावांनी मला सांगितलं की यावेळी मासा डोहाच्या पलीकडच्या टोकाला जाऊ देऊ नका. हे बोलणं सोपं होतं पण प्रत्यक्षात आणणं फार अवघड होतं.कारण हुक किंवा गळ तुटून न देता महासीर माशाची पहिली धाव थांबवणं भल्याभल्यांना शक्य होत नाही.पण आज आमचं नशीब आमच्यावर प्रसन्नच होतं म्हणा किंवा मासा फार लांब जायला यावेळी घाबरला म्हणा पण रिळावर ५० यार्ड लाईन उरलेली असताना तो थांबला व जरी त्याने बराच वेळ झुंज दिली तरी तो वळवणावरच थकला आणि पाण्यात बुडाला. त्यानंतर त्याला ओढून आणणं फारसं अवघड नव्हतं.दोन्ही माशांची लांबी जवळपास सारखीच होती,पण दुसरा पहिल्यापेक्षा वजनी होता.मोठा भाऊ विजयी मुद्रेने हा मासा खांद्यावर टाकून त्याच्या गावात परतला पण छोट्या भावाने मात्र मला विनवलं की दुसरा मासा व गळ हातात घेऊन मला स्वतःला तुमच्या बरोबर इन्स्पेक्शन बंगल्यावर येऊ द्या.मीही पूर्वी केव्हातरी छोटा मुलगा होतो व माझा मोठा भाऊही फिशिंग करायचा त्यामुळे त्याला नक्की काय पाहिजे हे मला कळलं.खरंतर त्याला म्हणायचं होतं की,"साहेब तुम्ही मला मासा व रॉड घेऊन तुमच्याबरोबर यायची परवानगी दिलीत व तुम्ही एक दोन पावलं माझ्या मागे चाललात तर रुद्रप्रयाग बाजारातल्या सर्वांना वाटेल की हा मासा मीच गळाला लावलाय.एवढा मोठा मासा तर त्यांनी कधी पाहिलाही नसेल."

थोडीशी मासेमारी - १ A little fishing - 1

१९२५ च्या शिशिर ऋतूत मी निराश मनाने गढवाल सोडलं व ताजातवाना होऊन १९२६ च्या वसंत ऋतूच्या सुरुवातीला माझ्या रणभूमीवर परतलो.यावेळेला मी कोटद्वारपर्यंत रेल्वेने आलो आणि तिथून मग पायी पौरीला येऊन प्रवासाचे आठ दिवस वाचवले.पौरीला इबॉटसन मला येऊन मिळाला व आम्ही दोघं रुद्रप्रयागला आलो.माझ्या तीन महिन्याच्या अनुपस्थितीत बिबळ्याने आणखीन दहा नरबळी घेतले होते आणि या काळात त्याला मारण्यासाठी तिकडच्या दहशतीखाली खचलेल्या रहिवाशांकडून एकही प्रयत्न झाला नव्हता.शेवटचा बळी एका छोट्या मुलाचा गेला होता आणि तो अलकनंदाच्या डाव्या तीरावर आम्ही येण्याच्या अगोदर दोन दिवस घेतला गेला होता.या बळीची बातमी आम्हाला टेलिग्राफने पौरीला असताना कळली होती पण कितीही वेगाने निघालो तरी थोडासा उशीर झालाच. आल्यानंतर पटवारीकडून आम्हाला कळलं की आदल्या रात्रीच बिबळ्याने त्याचा संपूर्ण फडशा पाडला होता.हा बळी रुद्रप्रयागपासून चार मैलांवरच्या एका गावात मध्यरात्री घेतला गेला होता आणि खाताना कोणतीही आडकाठी न आल्याने बिबळ्याने नदी ओलांडली असण्याची शक्यताच नव्हती.त्यामुळे आम्ही ताबडतोब दोन्ही ब्रिज बंद करण्याच्या दृष्टीने पावलं उचलली.त्या हिवाळ्यात इबॉटसनने अतिशय कार्यक्षम अशी माहिती व संपर्क यंत्रणा प्रस्थापित केली होती.जर एखाद्या ठिकाणी कुत्रा,

बोकड,गाय किंवा माणूस यापैकी काहीही मारलं गेलं किंवा दरवाजा फोडण्याचा प्रयत्न केला गेला तर त्याची खबर लवकरात लवकर आम्हाला मिळू शकणार होती.

 त्यामुळे आम्ही नरभक्षकाच्या हालचालींशी सतत संपर्क ठेवू शकणार होतो.नरभक्षकाचा वावर असलेल्या प्रदेशात प्रत्येक जण स्वतःच्या सावलीचाही संशय घेतो आणि ऐकला जाणारा प्रत्येक आवाज नरभक्षकाने केल्याचा भास होतो. त्यामुळे कित्येक अफवा आमच्यापर्यंत पोहोचणं साहजिकच होतं या अफवांचा पाठपुरावा करण्यासाठी आम्हाला मैलोन मैल तंगडतोड करावी लागे.

अशीच एक गंमतीशीर गोष्ट गालटू नावाच्या इसमाबाबत घडली.अलकनंदाच्या उजव्या तीरावर रुद्रप्रयागपासून आठ मैलांवरच्या त्याच्या गुरांच्या ठाण्यावर रात्री झोपण्यासाठी त्याने गाव सोडलं.दुसऱ्या दिवशी त्याचा मुलगा तिथे गेला तेव्हा त्याला त्याच्या बापाचं कांबळे दुसऱ्या दिवशी अर्धवट आत व अर्धवट बाहेर असं पडलेलं दिसलं आणि जवळच्याच मऊ जमीनीवर त्याला त्याच्या मताप्रमाणे फरफटत नेल्याच्या खुणा व बिबळ्याच्या पावलांचे ठसे आढळले.गावात येऊन त्याने बोंबाबोंब केली. त्यानंतर जवळजवळ साठ माणसं 'मृतदेह' शोधण्यासाठी निघाली तर चार माणसांना आमच्याकडे पाठवलं गेलं.त्यावेळेला इबॉटसन आणि मी अलकनंदाच्या डाव्या तीरावर एका डोंगरावर हाकारा घालत होतो.तेवढ्यात ती माणसं तिथे आली.बिबळ्या नदीच्या आमच्याच बाजूला आहे व गालटूचा बळी गेल्याच्या बाबतीत काही तथ्य नाही याची मला इतकी खात्री होती की,इबॉटसनने त्या चार माणसांना पटवारीबरोबर परत पाठवलं व या घटनेचा स्वतः शोध घेऊन यायला सांगितलं.दुसऱ्या दिवशी आम्हाला पटवाऱ्याकडून संपूर्ण रिपोर्ट मिळाला. त्याच्याबरोबर दरवाजाजवळच सापडलेल्या पगमार्कचं स्केचही काढून दिलं होतं.रिपोर्टमध्ये असं लिहिलं होतं की जवळजवळ दोनशे माणसांनी शोध घेऊनही गालटूच्या 'मृतदेहा'चा पत्ता लागलेला नाही व शोध सुरूच ठेवण्यात येत आहे.

चित्रामध्ये एखाद्या थाळीच्या आकाराच्या वर्तुळाभोवती छोट्या चहाच्या कपाच्या आकाराची वर्तुळं काढण्यात आली होती आणि सर्व वर्तुळं कंपासने काढण्यात आली होती.पाच दिवसानंतर इबॉटसन व मी ब्रिजवरच्या टॉवरवर बसण्यासाठी निघत असताना एक वरात बंगल्यात आली.सर्वात पुढे एक वैतागलेला माणूस सारखा हातवारे करून ओरडत होता की मी काहीही गुन्हा केलेला नसताना मला अटक करून रुद्रप्रयागला का आणण्यात आलं आहे? हा माणूस गालटूच होता! त्याला शांत केल्यावर त्याने त्याची कथा ऐकवायला सुरूवात केली.झालं होतं असं की त्या रात्री गुरांच्या ठाण्यावर जाण्यासाठी घरातून निघतानाच त्याचा मुलगा घरी आला व त्याने सांगितलं की त्याने शंभर रुपयांना आज एक बैलजोडी विकत घेतली आहे.गालटूच्या मताप्रमाणे ती जोडी सत्तर रुपयांच्या वर जायला नको होती.ह्या पैशांच्या उधळपट्टीमुळे त्याने डोक्यात इतका राग घालून घेतला की गुरांच्या ठाण्यावर रात्र काढून सकाळी उठल्यावर तो त्या तिरीमिरीतच दहा मैलांवरच्या गावात त्याच्या लग्न झालेल्या मुलीकडे निघून गेला होता.आज जेव्हा तो परत आला तेव्हा त्याला पटवाऱ्याकडून अटक झाली.आता त्याला जबाब पाहिजे होता की या सर्व घटनेत त्याचा दोष काय आहे.काही वेळ निघून गेल्यानंतर त्यालाही हळूहळू या सर्व प्रकारातला विनोद कळायला लागला व तो दहा मैलांवरच्या गावात राग थंड करण्यासाठी गेला असताना पटवाऱ्यासारख्या महत्त्वाच्या व्यक्तीकडून व इतरही मंडळीकडून काय मूर्खपणा झालाय हे कळल्यावर तोही सर्व मंडळींबरोबर खूप हसायला लागला.

रुद्रप्रयाग ब्रिजच्या टॉवरवरच्या त्या निसरड्या प्लॅटफॉर्मवर बसायला इबॉटसनचा सक्त विरोध होता.तिथे लाकूड व सुतार उपलब्ध असल्याने त्याने टॉवरच्या कमानीमध्येच चांगला प्लॅटफॉर्म तयार करवून घेतला.त्या प्लॅटफॉर्मवर त्याला शक्य होतं तेवढ्या पाच रात्री आम्ही बसून काढल्या.इबॉटसन गेल्यानंतर बिबळ्याने एक कुत्रा,चार बोकड व दोन गायी मारल्या.कुत्रा व बोकड मारल्याच्या रात्रीच दोघांचाही फडशा पाडला गेला,पण प्रत्येक गायीजवळ मात्र मी दोन दोन रात्री बसून काढल्या.

त्यातल्या पहिल्या गायीवर दुसऱ्या रात्री बिबळ्या आला,

पण रायफल खांद्याला लावून बरोबर आणलेल्या टॉर्चचं बटन मी दाबणार इतक्यात शेजारच्या घरातल्या बाईने दरवाजा उघडताना आवाज केला आणि दुर्दैवाने तो पळून गेला.या सर्व काळात एकही मनुष्यबळी मात्र गेला नाही.फक्त एक स्त्री व तिचं मूल जखमी झाल्याची घटना मात्र घडली.ते दोघं जिथे झोपले होते त्या खोलीचा दरवाजा बिबळ्याने ताकद लावून उघडला आणि त्या बाईचा हात तोंडात पकडून तिला खोलीबाहेर ओढण्याचा प्रयत्न केला.सुदैवाने ती बाई खंबीर होती आणि बेशुद्ध वगैरे पडली नाही.जमीनीवरून ओढली जात असताना ती खोलीत आणि बिबळ्या दरवाजाबाहेर अशी स्थिती तिने त्याच्या तोंडावर दरवाजा लावून घेतला आणि छातीवरच्या काही जखमा व सोलवटलेल्या हातासकट ती वाचली,

मुलाच्या डोक्यालाही छोटी जखम झाली.या खोलीत मी दोन रात्री बसून काढल्या,पण बिबळ्या काही आला नाही.

मार्च महिन्याच्या शेवटी शेवटी एकदा मी केदारनाथ यात्रामार्गावरच्या एका गावाला भेट देऊन परतत होतो.

एका ठिकाणी मंदाकिनी नदीचा प्रवाह रस्त्याच्या अगदी जवळून गेला होता व तो उतारावर १२ फूट खाली कोसळल्यामुळे धबधबा तयार झाला होता.इथे आल्यावर मला दिसलं की नदीच्या पलीकडे, धबधब्याच्या वरच्या भागाच्या खडकांवर काही माणसं त्रिकोणी जाळं लावलेला लांब बांबू घेऊन बसली होती.त्यादिवशी माझी चालही बरीच झाली होती आणि ती माणसं काय करतायत ते बघण्याची उत्सुकताही होतीच.त्यामुळे मी रस्ता सोडला व थोडी विश्रांती घेण्यासाठी आणि सिगरेट ओढण्यासाठी माझ्या बाजूच्या खडकावर बसलो.आता त्यांच्यातला एकजण उठला व धबधब्याच्या खालच्या दिशेला आपलं बोट करून उत्तेजित आवाजात त्याच्या सहकाऱ्यांना काहीतरी सांगायला लागला तसे त्याचे दोन सहकारी तो जाळं लावलेला बांबू घेऊन उठले आणि त्यांनी धबधब्याच्या अगदी जवळ ते जाळं येईल अशा पद्धतीने बांबू पकडला.३ ते २५ किलो वजनाचे महासीर मासे असलेला एक थवा धबधब्यावरून खाली उडी घेत होता.त्यातला एक १० किलो वजनाचा मासा धबधब्याच्या प्रवाहात शिरून खाली पडत असतानाच सफाईदारपणे त्या जाळ्यात पकडला गेला.जाळ्यातून तो मासा काढून टोपलीत टाकल्यानंतर परत एकदा ते जाळं धबधब्यावर धरलं गेलं.मी हा खेळ जवळजवळ एक तास बघत होतो आणि तेवढ्या वेळात त्यांनी साधारण त्याच वजनाचे चार मासे पकडले.माझ्या मागच्या रुद्रप्रयागच्या भेटीत इन्स्पेक्शन बंगल्याच्या चौकीदाराने मला सांगितलं होतं की या भागात वसंत ऋतूमध्ये मंदाकिनी व अलकनंदा या दोन्ही नद्यांमध्ये वितळलेल्या बर्फाचं पाणी येणं सुरू होण्याच्या जरासं अगोदर खूप मस्त फिशिंग होऊ शकतं. त्यामुळे यावेळी रुद्रप्रयागला येताना.

मी माझा चौदा फुटी वेताचा साल्मन रॉड,२५० यार्ड लांबीची फिशिंग लाईन गुंडाळलेलं सिलेक्स रीळ व एक-दोन इंचाचे घरी बनवलेल्या पितळी चमच्याचं आमिषही आणलं होतं.

दुसऱ्या दिवशी नरभक्षकाची कोणतीही विशेष बातमी मिळाली नाही तेव्हा मी ही सर्व साधनसामग्री घेऊन धबधब्यावर आलो. कालच्याप्रमाणे आज महासीर मासे (मॅनइटींग लेपर्ड ऑफ रुद्रप्रयाग मूळ लेखक - जिम कॉर्बेट,अनुवाद - विश्वास भावे,आरती प्रकाशन) 

धबधब्यावरून खाली उडी मारत नव्हते. पलीकडच्या बाजूला काही माणसं शेकोटीच्या भोवती हुक्का ओढत बसली होती व एक दोन दम मारले की तो हुक्का एका हातातून दुसऱ्याच्या हातात जात होता... मला पाह्यल्यावर त्यांची उत्सुकता चाळवली व ते निरखून बघू लागले !

या लेखातील शिल्लक भाग १४.०४.२४ दिवशीच्या पुढील भागामध्ये..

स्वतःला मोकळं करा..set yourself free..

कधीतरी आयुष्यात काहीतरी डळमळू लागते. तेव्हाच साहित्याचा जन्म होतो.असाच एक जन्म झाला.किरण येले लिखित मोराची बायको या पुस्तकाचा..

प्रत्येक मानवी जीवनात शुद्ध पारदर्शक स्वातंत्र्य असावे अशी माझी इच्छा आहे.सिमोन द बोव्हुआर या मध्यवर्ती विचाराचा 'विचार' करायला लावणारं वाक्य या पुस्तकाचा 'मानवी गाभा आहे.' 

द सेकंड सेक्स जो १९४९ तो प्रसिध्द झाला.जगभरातील स्त्रीमुक्तीवादींना,सर्व स्त्रियांना बायबल ठरावा असा ८०० पानांचा हा ग्रंथ आहे.जो करुणा गोखले यांनी ५५९ पानांमध्ये अनुवाद केला आहे,तर पद्मगंधा यांचे प्रकाशन आहे.जग बदलणारे ग्रंथ 'दीपा देशमुख मनोविकास प्रकाशन या मध्ये विस्ताराने लिहिले आहे.स्त्री जन्मत नाही तर ती घडवली जाते.तिचे पंख छाटले जातात आणि तिला उडता येत नाही असा तिच्यावर आरोप केला जातो.सिमॉन द बोव्हा.या पुस्तकात शेतीचा उदय होण्याच्या आधीपासूनच स्त्रीचा इतिहास लिहिला होता.

या पुस्तकात सिमॉन म्हणते,स्त्रियांचे पोशाख दागिने हे सगळं तिच्या हालचालींवर बंधन घालण्यासाठी केले जातात.चीनमध्ये प्रथेच्या नावाखाली मुलींचे पाय जाणीवपूर्वक बुटात घालून त्यांची वाढ होऊ देत नसत.

इतकच काय पण अलीकडल्या काळातली गोष्ट बघितली तर हॉलीवूडमधल्या अभिनेत्री असलेल्या स्त्रियांची टोकदार नखं त्यांच्या हातांच्या हालचालींवर बंधन आणताना दिसतात.

पुरुषाला स्त्रीमध्ये निसर्गातलं खळखळणारे सौंदर्य असावं असं वाटत असतं.पण निसर्गातलं वैविध्य,त्यांचं खरं रूप त्याला नको असतं.स्त्री सुंदर हवी पण नदीतल्या अविचल गोट्यांसारखे असणे त्याच्या सोयीचा असतं.

जन्मल्यानंतर तो मुलगा असो व मुलगी दोघांचीही वाढ सारखीच होत असते.दोघांनाही आईच्या स्तनावाटे दूध पिण्यापासून अनेक कृतींतून सारखाच आनंद मिळत असतो.हळूहळू मुलाला तू वेगळा कोणीतरी आहेस म्हणून वेगळ्या पद्धतीने वाढवलं जातं आणि मुलीला तु स्त्री आहेस,असं म्हणून तिच्यावर अनेक बंधनं लादत तिला वाढवलं जातं.खरं तर त्याआधी दोघांनाही आपल्यातल्या जैविक फरकाचा पत्ता नसतो.मुलीवर अगदी कोवळ्या वयापासून मर्यादा घालण्यात येतात.

उत्क्रांतीच्या टप्प्यातून जात असताना स्त्री आणि पुरुष यांच्यात समानतेच नातं निर्माण होऊ शकलं असतं,पण तसं घडलं नाही.याचं कारण कुठलाही सजीव दुसऱ्या सजीवाचं शोषण करू बघतो.त्यामुळे पुरुष स्त्रीकडे बघताना आपण वरचढ कसे आहोत,ते दाखवण्याचा प्रयत्न करत राहतो.स्त्री आणि पुरुषांच्या नात्यात समतोल आणण्याचा प्रयत्न करत राहिले पाहिजे असं सिमॉन म्हणते.थोडीशी ओळख वाढण्यासाठी ही माहिती दिलेली आहे.आपण आता परत जावू मोराची बायको या पुस्तकाकडे.. या पुस्तकात सात कथा आहेत.मुखपृष्ठ - सतीश भावसार, ग्रंथाली यांचे प्रकाशन आहे.

'तुम्हाला जर संधी मिळाली तर तुम्ही तुमची मुलं जाळून टाकाल,की तुमची पुस्तकं ?' असा विचित्र प्रश्न स्किनरनं त्याच्या पहिल्याच टेलिव्हिजनच्या कार्यक्रमात प्रेक्षकांना थेटपणे विचारला होता आणि इतकंच नाही,तर 'मी तर मुलांनाच जाळेन,कारण मानवी प्रगतीमध्ये माझ्या पुस्तकांमुळे माझ्या जीन्सपेक्षा जास्त योगदान मिळेल,'

असंही त्या प्रश्नांचं स्वतःच सरळपणे उत्तरही दिलं होतं !

एक वाचक म्हणून मी पुस्तकावर व पुस्तक माझ्यावर जिवापाड प्रेम करतात.तुम्ही जर मनापासून काही वर्षे पुस्तके वाचलीत.तर तुमच्या आयुष्यात एक नवीन पर्व सुरू होतं. जिथून पुस्तके तुम्हाला वाचतात.लाओत्से,बुद्ध,कन्फ्यूशियस त्यांचे विचार तत्त्वज्ञान एकच आहेत.व हे एकत्रित प्रवास करतात.हे मनापासून पुस्तक वाचल्यानंतर आपल्याला समजत जातं. वाचकांनी पुस्तकांमधील असणाऱ्या दोन ओळींमध्ये मोकळ्या जागेतील प्रवाशी असलं पाहीजे. लेखक पुस्तक लिहीत असताना.ती घटना तो प्रसंग पुस्तकात उतरत असताना.त्या लेखकाच्या जीवाची झालेली घालमेल,श्वासांमधील चढ - उतार,दुःख,आनंद निर्माण झालेली भावना याचं आकलन त्या दोन ओळींमधील मोकळ्या जागेतच होतं.पुस्तक वाचत असताना आपलं भांड मोकळं ठेवावं.कारण 

भरलेल्या भांड्यामध्ये नवीन काय भरता येत नाही.

प्रत्येक पुस्तक वाचण्या अगोदर स्वतःला मोकळ करा. म्हणजे प्रत्येक पुस्तक तुम्हाला एक नवीन ज्ञान देईल विचार देईल.जसं कबीरांनी एका ठिकाणी म्हटलं आहे.

कबीर मन निरमल भया जैसा गंगा नीर । तब पाछें लगा हरि फिरै कहत कबीर,कबीर ।।

गंगेच्या पाण्यासारखं मी माझं मन निर्मळ स्वच्छ केलं त्यानंतर मग हरीच 'कबीर, कबीर' असा जप करत मागे मागे फिरू लागला..

' मोराची बायको ' हे पुस्तक वाचण्या अगोदर मी नुकतंच झेन नितीन भरत वाघ यांचे पुस्तक वाचून संपवलं होतं.त्यात एक छोटीशी कथा आहे.ही कथा या ठिकाणी द्यावी असं मला वाटतं.

गुरू कधी कधी ही गोष्ट सांगत : "बुद्ध जेथे जन्मला होता,त्याच गावात एक म्हातारी जन्मली होती.पण ती लहानपणापासून बुद्धाला खूप घाबरत असे.सगळे तिला सांगत,तो खूप चांगला माणूस आहे वगैरे. पण तिची भीती कधीच गेली नाही. तो दिसेल म्हणून ती नेहमी घरात पळून जायची. एकदा ती दुसऱ्या गावाला जात असताना केशरी रंगाचं चिवर धारण केलेला एक भिक्खू दिसला,तो बुद्धच होता.ती खूप घाबरली, पण पळाली नाही.तिने बुद्धाकडे पाहण्याचे टाळले.तिने दोन्ही हातांनी डोळे गच्च मिटून घेतले.पण आश्चर्य असे,की ती जितक्या गच्चपणे डोळे मिटत होती,तितका बुद्ध तिला तिच्या बंद केलेल्या हाताच्या बोटांतून स्पष्ट दिसत होता. सांगा,ती म्हातारी बाई कोण होती?"

किरण येले यांनी या पुस्तकाच्या माध्यमातून रस्त्यावरची माणसं पुन्हा माणुसकीच्या परिघारावरती आणलेली आहेत.

साइन आउट या कथेत एक मानसशास्त्र आहे. माणसाच्या सजीव जीवनामध्ये कृत्रिम जीवन आल्यानंतर काय होऊ शकतं यावर भाष्य केलं आहे.आपल्याला आवडणारी सुंदर गोष्ट केवळ आपल्याला सांभाळता येणार नाही वा आपल्या

जवळ फार काळ राहू शकणार नाही आणि ती हरवली तर ते दुःख आपण पचवू शकणार नाही,

म्हणून नाकारतो किंवा असंही होतं की,सुंदर गोष्टीमागून येणाऱ्या अडचणी,प्रश्न,गुंते,दुःखं यांना आपल्याला सामोरं जाता येणार नाही म्हणून आपण नाकारतो,पण कारण दुसरंच देतो.पण खरोखरचं वास्तवात आपण जगतं असताना कोणतही अनुमान न लावता वर्तमानमध्ये मुक्तपणे जगलो पाहीजे.जे आपण जगत नाही.

अवशेष ही कथा वाचताना माणसाचं दुसऱ्या माणसाची असणार नातं,वागणं हेच जिवंतपणे तुमचं अवशेष दाखवणार असतं.प्रत्येक सजीव गोष्ट ही एकमेवच असते.हे वाक्य आत्मपरीक्षण करायला लावते.हे वाचत असताना एक वाक्य आठवले.ते ही पुस्तकातील आपण प्रचंड सुदैवी आहोत की आज आपण इथे आहोत..! आणि 'आपण' म्हणजे प्रत्येकच सजीव.आपण आपलं आयुष्य जगत असतो.पण जगण्याच्या या गुंतागुंतीमध्ये आपल्या हातून बऱ्याच काही महत्त्वाच्या रिकाम्या जागा सुटून जातात.काहीतरी तुटले काहीतरी आवाज आलाय.पण नेमका कशाचा हेच आपण विसरून जातो कारण आपलं जगणं हे पृष्ठभागावरचं असतं आतून नसतं.पुस्तक आणि माणसं अगदी सेम असतात.

माणसांनी एकमेकांना नव्यानं वाचलं पाहिजे.पुस्तक जसं वर वर वाचलं की कळत नाही,तसंच माणूसही.वर वर वाचलात की कळतच नाही.पण आत्मीयतेनं वाचले की माणसाच्या आत नेमकं काय चाललंय ते कळतं. म्हणजे एकच पुस्तक आपण जर अकरा जणांच्याकडे दिले तर ते पुस्तक एक न राहता अकरा पुस्तके होतात.म्हणजे तिथे ११ वेगवेगळे दृष्टिकोन असतात.

कोपऱ्यातलं टेबल हा टेबल अजूनही माझ्या डोक्यामध्ये घुमत आहे.सरोळकर ज्यानं माणसांतनं स्वतःला वेगळे केलं होतं.अगदी त्या कोपऱ्यातल्या टेबलासारखं ही अविस्मरणीय घटना आहे.बायकांसोबत मी का जातो ते तुम्हाला नाही कळायचं.कारण तुम्हाला त्यांचे फक्त टोचणार अवयव दिसतात.बोचणारे त्यांचे डोळे नाही दिसत.देवानं एक मायाळू माणूस बनवला,त्यालाही तुम्ही घाणेरड्या नजरेने बघता. तुम्हाला वाढवणाऱ्या,जन्म देणाऱ्या,पाजून मोठं करणाऱ्या अवयवांना,ओगंळवाणी करून टाकता.तुम्ही बायकाकडे अशा नजरेने कसं पाहू आणि बोलू शकता? या माणसांमध्ये मला निर्मळता,

निकोपता दिसली.स्त्री समजून घेण्यासाठी आपल्यातील पुरुष व पुरुषार्थ संपवावा लागतो.याची जाणीव झाली.

ती आणि ती चिमणी व स्त्री यांच्या विषयी डोळं खाड करून उघडं करणारी अतिशय मनस्वी मांडणी केलेली आहे.चांगला आणि वाईट या विचारातील द्वंद या कथेमध्ये वाचायला मिळत. जसं की प्रत्येक रात्र एकसारखे नसते.

तशी दिसत किंवा भासत असली तरी चंद्र,सूर्य,तारे आपापल्या स्थानी भासत असले तरी तसं नसतं. त्यांच्या जागा बदललेल्या असतात.कोन बदललेले असतात,

वाहणारा वारा वेगळा असतो.धरतीच्या आत खदादणारी लाव्हालय वेगळी असते.स्त्री,स्त्रीत्व जगण्याची तत्वे,आईने सांगितलेलं अनुभवी जीवन हे खरोखरच अचंबा वाटण्यासारखा आहे.आपण असं कधी विचारच केलेला नाही.असं राहून राहून वाटतं.

बाई ग,एक लक्षात ठेव चालताना रस्त्यालगतच्या दुकानातून खूप साड्या मांडलेल्या दिसतात. त्यांतल्या काही साड्या आवडतातही आपल्याला.पण म्हणून त्या सगळ्या घेत गेलो तर घराचाच बाजार होऊन जाईल! एवढ्या वर्षांत तू जे शिकलीस ते तू सांगितलंस... आता एवढ्या वर्षांत मी जे शिकले ते तुला सांगते, नीट ऐक आयुष्य हे असंच असतं बये.मनाची एक मागणी पूर्ण केली की दुसरी उगवणारच कुत्र्याच्या छत्रीसारखी कुठेही,कशीही.मन लहान मुलासारखं असतं.त्याला आवडेल ते मागत राहणार,हट्ट करणारच लहान मुलासारखं.कारण त्याला माहीत नसतं आईसक्रीम खाल्ल्यानं पडसं होतं,चॉकलेट खाल्ल्यानं दात किडतात. मनाला आपण समजावायला हवं की,आयुष्यात खूप गोष्टी दिसताक्षणी आवडतात, पण जवळ केल्यावर त्याचे परिणाम वाईट होतात. आणि प्रवाहीपणाचं म्हणशील तर सगळ्या गोष्टी त्या त्या परिघातच बदलतात.म्हणजे बदलायचं म्हणून चंद्र,सूर्य,तारे आकाश सोडून समुद्रात प्रकाशत नाहीत.फक्त जागा बदलत राहतात आकाशातच.

बदलायचं म्हणून पृथ्वी उलटी फिरू नाही लागली कधी एवढ्या वर्षांत.फक्त कोन बदलत राहिली.झाडं जमिनी

ऐवजी आकाशात उगवली नाहीत कधी बदलायचं म्हणून.म्हणे प्रवाही असायला हवं!"असं म्हणत ती निघाली. बाई ग... आपण आपल्यावर वार होतो तीच बाजू जोजवत बसतो कायम.छातीवर वार झाला की तीच जागा दाखवत राहतो आणि पाठ विसरूनच जातो.

उजव्या हातावर झाला तर डावा हात विरसतो.डावा डोळा जखमी झाला तर उजवा डोळा विसरतो.तेव्हा प्रत्येक गोष्टीला दुसरीही बाजू असते हे लक्षात ठेव. 

आपण सगळेच आपल्याला समजतो तसे नसतो.

आपल्या सगळ्यांचंच आतलं रुप वेगळं असतं.

एखाद्या मानसोपचार तज्ञाकडे गेल्यावरच ते आपल्याला कळतं.हे वैचारिक वैज्ञानिक सिद्धांताने सिद्ध केलेले वाक्य वाचून विचार करायला लागलो आहे.

मांदळकरबाई,अमिबा आणि स्टील ग्लास,मोराची बायको या सर्वच कथा आपल्याला भरभरून जीवन देत आहेत.

पण हे घेण्यासाठी अगोदर आपण लायक असायला हवं.चौकट व थडगे यामध्ये काही फुटांचे अंतर असतं.

हे हेन्री डेव्हिड थोरो यांनी सांगितलेले आहे.पण या चौकटीमध्ये आणि थडग्यामध्ये किती अंतर आहे.हे अंतर समजून घेण्यासाठी मोराची बायको हे मुळ पुस्तक वाचावं लागेल. हे पुस्तक समजून घेण्यासाठी आपल्याला 'जाग्यावर' असावं लागेल.ते ही आतून जस की फार वर्षांपुर्वी एमर्सन यांनी हेन्री डेव्हिड थोरो ला सांगून ठेवलं आहे.स्वतःसाठी एक झोपडी बांध आणि जिवंत असतानाच स्वतःची चिरफाड करण्याची प्रक्रिया सुरू कर...! 

अवेकन द जायंट विदिन मध्ये अँथोनी रॉबीन्स यांनी नातेसंबंधाबद्दल सांगितले आहे.

जीवनाचा पाया समग्र नातेसंबंध असतो.सुयोग्य जीवन अत्यंत सुव्यवस्थेत आणि सद्‌गुणात असते.असे आयुष्य असामान्यपणे साधे असून सदैव आत वळलेले आहे.

एकूणच संपूर्णपणे पवित्र आणि खोलवर साधे असलेल्या मनात कोणाताही संघर्ष नसतो.अशा प्रकारचा पाया सहजपणे,कोणताही विशिष्ट प्रयत्न न करता आकाराला येतो,त्यावेळी आपण त्यातले सत्य पाहू शकतो.एकदा का जे आहे त्याचे समग्र आकलन झाले की मूलभूत बदल सहज शक्य होतो.नातेसंबंध ही मोठी छान गोष्ट आहे.

एका प्रतिभावान कवीची एक कवीता 

तुझ्या अंतर्मनातील

 सुप्त साम्राज्याचा-ऊर्जेचा तू शोध घे!

तो घेतलास आणि तू तुझ्यातील सामान्यत्व नाकारलेस, 

तर तुझे सारे भ्रम नाहिसे होतील.

दुःखाच्या दलदलीतून तू कधी चाललाच नाहीस, तर तुला आनंदाविषयी कसे समजणार?

आपल्या बंधनाबद्दल तू मोठमोठ्यांने ओरडला नाहीस, 

तर तुला स्वातंत्र्याचे मोल कळेल का? 

जर तू प्रेमाशून्य गोष्टींच्या अडथळ्यातून 

मुक्त होण्यासाठी प्रयत्नच केला नाहीस, 

तर तुला प्रेम म्हणजे काय ते कळेल का?

शेवटी जाता जाता..

एक झेन कथा शिष्याने विचारले,"सत्य मार्ग कोणता आहे?"

"रोजचा मार्गच सत्य मार्ग आहे." गुरू उत्तरला.

"मी शिकू शकतो का?" शिष्याने विचारले.

"जेवढा तू शिकशील,तेवढा सत्यमार्गापासून दूर जाशील."

"जर मी शिकलोच नाही तर मला कसं समजेल?" शिष्याने विचारले.

गुरू उत्तरला, "मार्ग ही दिसणारी वा न दिसणारी गोष्ट नाही,ती माहीत असलेली वा माहीत नसलेली गोष्ट नाही.मार्गाची अभिलाषा धरू नको,अभ्यास करू नको किंवा नाव देऊ नको. जर तुला स्वतःला मार्ग शोधायचा असेल, तर स्वतःला आकाशासारखं मोकळं कर."

बघा जमलं तर स्वतःला मोकळं करा…

मी तुम्हा सर्वांना आवाहन करतो,हे संपूर्ण पुस्तक वाचून ते तुमच्या जीवनाशी,आयुष्याची जोडून घ्या.. शेवटी महत्वाचे असते ते प्रत्यक्ष आपलं जगणं..! जगतानाच शब्दांचा खरा अर्थ आपल्याला कळायला लागतो.हे पुस्तक म्हणजे कसं जगायला हवं? या गुंतागुंत अवघड प्रश्नाचं सरळ साधं उत्तर..! असं जगावेगळ पुस्तक लिहिणारे आदरणीय लेखक किरण येले यांचे शतशः आभार व धन्यवाद.. एक जगावेगळी माणसाला माणूस बनण्यासाठीची निर्मिती केल्याबद्दल आपले पुनश्च एकदा आभार व धन्यवाद…

हे समिक्षण लिहून पूर्ण केलं आणि शांतपणे रस्त्याच्या कडेला कट्ट्यावरती बसलो. आणि त्याचवेळी नेहमीच्याच सवयीप्रमाणे माझी पत्नी सौ.मेघा म्हणाली,आज एकटेच बसला आहात,

पुस्तक कुठे आहे? पुस्तकाशिवाय तुम्ही म्हणजे स्त्रीचं मोकळं कपाळ मी हसून उत्तर दिलं आत्ताच समीक्षण लिहून पूर्ण केले आहे.म्हणून शांत बसलो आहे.…!!

टॉलस्टॉयचे गांधीजींना पत्र.. Tolstoy's letter to Gandhiji..

Religion is not a belief in certain supernatural occurrences, prayers and nor in the neccessity for certain cermonies; nor is it the superstition of ancient ignorance.

Religion is a certain relation established by man between his separate personality and the infinite universe or its Source, and man's purpose in life which resulting from that purpose.God is not a person and there is no personal immortality, but whenever anyone devotes his life to carry out his will, which is that love should grow within the individual,

the entire world,his work becomes indestructible and after his physical death will merge with the love existing in the cosmos,that is, with God. In this way a truly Christian life acquires a purpose, despite the inevitability of individual death, which makes life blissful and rob death of its sting.

These universal truths common to all religions are so simple,easily comprehensible and near to the heart of every man that they immediately compel recognition.We are of necessity led to recognise ourselves as a part of the whole- a part of something infinite. This infinite is God... to a ma materialist-matter; to an individualist-a magnified, non-natural man; to an idealist-his ideal,Love.

'गांधी नावाचे महात्मा' संपादक: रॉय किणीकर सहाय्यक:अनिल किणीकर,डायमंड पब्लिकेशन्स या पुस्तकातील… या पत्राचा मराठी भाषेमध्ये स्वैर अनुवाद केला आहे.आमचे मार्गदर्शक मित्र,लेखक,विचारवंत डॉ.रवींद्र श्रावस्ती यांनी त्यांचे विशिष्ट आभार व धन्यवाद..!!

धर्म म्हणजे विशिष्ट अलौकिक, दैवी घटनांवर विश्वास नव्हे ; विशिष्ट प्रार्थना आणि धार्मिक विधी करणेही नव्हे;  अथवा अंधश्रद्ध प्राचीन अज्ञानही नव्हे; धर्म म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने आपल्या स्वतंत्र व्यक्तित्वाद्वारे अफाट विश्वाशी  किंवा त्याच्या स्त्रोताशी विशिष्ट नाते निर्माण करणे होय ; तसेच व्यक्तीचा जगण्याचा उद्देश की ज्या विश्वातून तो आला आहे, त्याच्याशी नाते निर्माण करणे होय. देव हा एक व्यक्ती नाही आणि व्यक्तीला अमरत्व नाही; पण जेव्हा कोणीही व्यक्ती आपले आयुष्य देवाच्या इच्छेनुसार समर्पित करतो, आपल्या आत वाढत असलेल्या प्रेमाला जागून ; संपूर्ण जगात त्याचे काम अमर होते आणि त्याच्या भौतिक शरीराच्या मृत्यूनंतर त्याचे शरीर सृष्टीच्या प्रेमस्वरूपात म्हणजेच ईश्वरात विलीन होते. याप्रकारे  खरे ख्रिश्चन म्हणून जगणे आपल्या जीवनात अर्थ प्राप्त करते, त्याला हेतू प्राप्त होतो ; व्यक्तीचा मृत्यू अटळ असला तरी जगणं आनंदमय होतं, व त्याद्वारे मृत्यूचा दंश देखील ते जगणं हिरावून घेऊ शकत नाही. सर्व धर्मांत आढळणारी ही विश्वव्यापक सत्ये दिसायला अगदी साधी आहेत ,कळायला सोपी आहेत. आणि प्रत्येकाच्या हृदयाजवळ जाऊन बसतील अशी आहेत व त्यांना समजून कार्य करायला बाध्य करतील अशी आहेत. आपण या अफाट अनंत विश्वाच्या पसार्याचे अभिन्न भाग आहोत याचा आम्हाला बोध झाला पाहिजे. ही अफाट अनंतता म्हणजेच ईश्वर आहे.. भौतिकावाद्याची भौतिकता,  व्यक्तिवादाला अति महत्व देणार्या व्यक्ती , अनैसर्गिक व्यक्तित्व, आदर्शवादी लोक, यांंचा आदर्श जे प्रेम आहे, तेच ईश्वर आहे.

आदरणीय डॉ.रवींद्र श्रावस्ती साहेब 

 'यातनामुक्तीच्या विश्वात' या सदराखाली 'तरुण भारत संवाद' या वृत्तपत्रामध्ये आपली लेखमाला सुरू आहे.

वृत्तपत्राला 'ज्ञानाचे स्तोत्र' म्हटलं जातं आपली लेखमाला मी न चुकता आवर्जून वाचतो.वृत्तपत्र वाचणे हा एक शिष्टाचार आहे.'शरीर' या पुस्तकात एक मध्यवर्ती  वाक्य आहे,ते म्हणजे 'प्रतिबंध हाच इलाज' आपल्या या अभ्यासपूर्ण लेखामुळे सर्वसामान्य माणुसही स्वतःच डॉक्टर बनून काळजी घेवू शकतो.एवढी ताकत आपल्या लेखामध्ये आहे.आजच्या जगामध्ये किरकोळ आजारी पडले तरीही महागड्या तपासण्या कराव्या लागतात.गरीब लोक दवाखान्याचे नाव काढताच त्यांचा रक्तदाब वाढायला लागतो.पूर्वी डॉक्टर व रुग्णांचे नातं वेदना

मुक्तीसाठीचं होतं.डॉक्टर हाच त्या रुग्णाचा पहिला नातेवाईक होता.आता तो व्यवसाय झालेला आहे.

आपला रुग्ण आपल्याकडून दुसऱ्या ठिकाणी जाऊ नये म्हणून त्याला जास्तीची किंवा अनावश्यक अँटोबायोटिक्स देवून बरं केलं जातं.पण आपल्यासारखे दुर्मीळ डॉक्टर अजून आहेत,जे संवादातून, विश्वास देवून रुग्णांवर उपचार करतात. आधार देतात. त्यामुळे रुग्णाला जास्त खर्च न पडता तो लवकर बरा होतो व डॉक्टरांच्या ऋणात राहतो.हिप्पोक्रेट्सच्या मते," निरोगी माणसाच्या शरीरात सगळे अवयव सुसंगतपणे वागत असतात.पण जेव्हा माणूस आजारी पडतो तेव्हा हा समतोल ढासळलेला असतो.आपलं शरीर स्वतःच स्वतःला बरं करायचा प्रयत्न करत असतं आणि आपण त्या शरीराला बरं होण्यासाठी योग्य वातावरण निर्माण केलं पाहिजे." हिप्पोक्रेट्स यांचं हे म्हणणं फक्त डाॅक्टरांनाच दिशादर्शक नाही तर सर्वांनाच आहे. 

आज प्रत्येक डॉक्टराला पदवी मिळते तेव्हा

हिप्पोक्रेट्सची जी Oath (शपथ) आहे , ती घ्यावी लागते. असे सांगतात की ती हिप्पोक्रेट्सनं लिहिलेलीच नाही..! त्याच्या मृत्यूनंतर किमान सहा शतकांनी ती लिहिली गेली आहे.गेल्या हजारो वर्षांमध्ये त्या शपथेत अनेक बदल झालेले असले तरी आजही प्रत्येक डॉक्टरला या व्यवसायात पडण्यापूर्वी ती शपथ घ्यावी लागते. 

त्या मूळच्या शपथेचा सारांश असा : मी अपोलो देवतेची शपथ घेऊन सांगतो, की मी माझ्या वैद्यकीय व्यवसायाशी अतिशय प्रामाणिक राहीन. तसंच मी हे काम करत असताना ज्या ज्या लोकांशी माझा संबंध येईल त्या सर्वांशी मी सहानुभूतीनं वागेन. मी भ्रष्टाचार करणार नाही.मी माझ्या ज्ञानाचा वापर फक्त आजारी माणसांना बरं करण्यासाठी करेन.मी कुणालाही कधीही विषारी औषध देणार नाही.मी कुठल्याही स्त्रीला तिच्या गर्भाचा नाश होण्यासाठी कधीही कुठलंही औषध देणार नाही. मी रुग्णांच्या खासगी बाबींविषयी किंवा त्यांच्या आजारांविषयी दुसऱ्यांशी उगीच चर्चा करणार नाही.मी कोणत्याही घरात गेलो तर तिथे मी रुग्णाला बरं करण्याचा सर्वतोपरीनं प्रयत्न करेन. मी जाणूनबुजून काहीही वेडंवाकडं करणार नाही.''सजीव' पुस्तकातील ही प्रतिज्ञा व हे उतारे ज्या क्षणी वाचले त्याच क्षणी आपले लेख व आपण दिसलात.आपले लेख सत्याची प्रचिती देतात.

आपणास व आपल्या लिखाणास माझा संवेदनशील सलाम व पुढील वाटचालीस मनस्वी शुभेच्छा."जर तुम्ही महान पावलांचा पाठलाग करत असाल तर तुम्ही महान पावलांचे ठसे सोडता."अर्नेस्ट अग्येमांग येबोह यांचं हे वाक्य आहे. हे ठसे सोडण्याचे कार्य दैनिक तरुण भारत हे वृत्तपत्र करीत आहे. त्याबद्दल या समूहाचे आदरणीय संपादक, उपसंपादक, कार्यालयीन स्टाफ या सर्वांचे आभार ! विशेषतः धन्यवाद यासाठीही की काय वाचावं अशा विचारात असणाऱ्या लोकांच्या प्रश्नाचे उत्तर म्हणजे दैनिक तरुण भारत संवाद  ! असे वैचारिक लेख प्रकाशित करून सर्वसामान्य वाचकांना असामान्य माणूस बनवण्यासाठीच्या प्रक्रियेमध्ये आपला वाटा खूप मोठा आहे. "कोणीही तुमच्या मेंदूत सत्य ओतणार नाही.हे तुम्हाला स्वतःसाठी शोधायचे आहे." हे 'नोम चोम्स्की' यांचं विधान यासाठी आपले वृत्तपत्र कार्यरत राहो,यासाठी शुभेच्छा!थांबतो.आपले शतशःआभार धन्यवाद !

जीवशास्त्राचा जन्म..Birth of Biology..

३.१ ॲनॅटॉमी

इ.स.१५४३ या वर्षानं वैज्ञानिक क्रांतीची मुहूर्तमेढ रोवली आणि जुन्या ग्रीक संकल्पनांना मूठमाती दिली.याच वर्षी निकोलस कोपर्निकस या पोलिश खगोलशास्त्रज्ञानं पृथ्वी नव्हे तर सूर्य हा आपल्या सूर्यमालेच्या केंद्रस्थानी आहे आणि पृथ्वीप्रमाणेच इतर काही ग्रहही वर्तुळाकार कक्षेत सूर्याभोवती फिरत असतात असं ठणकावून सांगितलं.

त्याच वर्षी १५४३ मध्ये आधुनिक विज्ञानाचा पाया रचणारं आणखी एक महत्त्वाचं दुसरंही पुस्तक प्रकाशित झालं. त्या पुस्तकाचा लेखक होता,बेल्जियमचा ॲनॅटॉमिस्ट अँड्रेस व्हेसायलियस (१५१४-१५६४) आणि त्या पुस्तकाचं नाव होतं 'दे कॉर्पोरिस ह्युमानी फॅब्रिका' (ऑन द स्ट्रक्चर ऑफ द ह्यूमन बॉडी)!

व्हेसायलियस हा एक जिगरी माणूस होता. माणसाचा मृतदेह बघून कधी कुणाला आनंद होईल का? पण असा आनंद होणारा व्हेसायलियस या नावाचा एक माणूस खरंच होऊन गेला! व्हेसायलियसचं सुरुवातीचं शिक्षण ब्रसेल्समध्येच झालं.आता त्याला वैद्यकशास्त्राचा अभ्यास करायचा होता आणि त्या काळी यासाठीचा सगळ्यात चांगला मार्ग म्हणजे पॅरिसमध्ये येणं हा होता.साहजिकच व्हेसायलियसनं आता १५३१ साली,वयाच्या १८ व्या वर्षी ब्रसेल्समधलं आपलं घर सोडून पॅरिस विद्यापीठाचा रस्ता धरला.तिथे त्याला शिकवायला सिल्व्हियस नावाचा गेलनचा शिष्य होता.सिल्व्हियसचा अर्थातच गेलनच्या तत्त्वांवर प्रचंड विश्वास होता.गेलननं सांगून ठेवलेली प्रत्येक गोष्ट तो ब्रीदवाक्य मानायचा.पण हे सगळं व्हेसायलियसला मात्र पटायचं नाही.

आपलं शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर तो इटलीला गेला.तिथे त्याला मोंडिनोनं आधी केलेल्या कामाबद्दल कळलं आणि पुरातनकाळापासून जे चालत आलंय त्यावरच विश्वास न ठेवता आपणही स्वतंत्रपणे संशोधन करून या सगळ्या गोष्टी पडताळून पाहू शकतो असं त्याच्या लक्षात आलं आणि तिथेच त्यानं हेच आपल्या जीवनाचं ध्येय ठरवून टाकलं.आता त्याला माणसाच्या शरीराचं विच्छेदन स्वतः करून बघायचं होतं. प्रत्येक गोष्ट स्वतः करून बघितल्याशिवाय त्याच्यावर विश्वास ठेवायचा नाही हे त्याचं त्यामागचं तत्त्व असे.पण त्याला अशी संधी मिळणं अशक्यच होतं.त्या काळचा धार्मिक विचारांचा पगडा बघता असं करायच्या प्रयत्नात त्यालाच जाळलं किंवा फासाला लटकावलं गेलं असतं! मग अशा परिस्थितीत मानवी शरीराबद्दलची आपली उत्सुकता कशी पुर्ण करणार?अभ्यास करण्यासाठी मानवी प्रेतं कुठून आणणार? त्या काळी जास्तीत जास्त स्मशानात माणसाच्या शरीराच्या कुठून तरी मिळालेल्या अवशेषांमधून उरलेली हार्ड व्हेसायलियसला तपासायला मिळायची, एवढंच ! व्हेसायलियस आणि त्याचा एक मित्र मग सदोदित या हाडांच्या मागावर असायचे! एके दिवशी एकदा त्यांना पॅरिस शहराच्या परिसरात एक प्रेत दिसलं.

गिधाडांनी त्याचे लचके तोडलेले असले तरी त्या प्रेतातली हाडं आणि त्या हाडांमधले स्नायू या गोष्टी मात्र अजून शिल्लक होत्या. ते बघताच व्हेसायलियस आणि त्याच्या मित्राला हर्षवायूच झाला! माणसाच्या शरीराचा सांगाडा मिळायची संधी त्यांच्यासमोर चालून आली होती.पण तेव्हा दुपारचं लख्ख ऊन होतं. साहजिकच त्यांना कुणीतरी बघायची दाट शक्यता होती,त्यामुळे घाईघाईत त्यांनी त्या प्रेताच्या सांगाड्याचा काही भागच कसाबसा काढून घेतला.पण व्हेसायलियसनं रात्री पुन्हा तिथे येऊन त्या प्रेतातला मेंदू काढून घेतला आणि आपल्या घरी घेऊन आला.पण असे अवयव घरी आणलेले कुणी पाहिलं तर काय, म्हणून दिवसाउजेडीही त्याला आपल्या घरी हा अभ्यास करणं शक्य नव्हतं.कारण त्या काळी दिवसा काम करायचं तर दारंखिडक्या सताड उघड्या ठेवून घरात सूर्यप्रकाश येईल अशा बेतानं काम करावं लागायचं.अजून विजेचे कृत्रिम दिवे यायचे होते.या सगळ्या गोष्टींमुळे रात्रीच्या वेळी एका छोट्याशा खोलीत मेणबत्तीच्या मिणमिणत्या प्रकाशात व्हेसायलियसनं त्या प्रेताच्या सांगाड्यामधली सगळी हाडं माणसाच्या शरीरात असतात तशी रचून ठेवली.

तो असं करू शकायचं कारण म्हणजे माणसाच्या शरीराचा आणि त्यातल्या हाडांचा व्हेसायलियसनं इतका दणदणीत अभ्यास केला होता,की आता कुठलंही हाड तो डोळे बंद करून नुसत्या स्पर्शावरून ओळखू शकत होता ! शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर वयाच्या २२ व्या वर्षी व्हेसायलियसला इटलीमधल्या पडुआ भागातल्या राजानं तिथल्या विद्यापीठात प्राध्यापकाचं काम करण्यासाठी आमंत्रित केलं. व्हेसायलियसनं पाच वर्षं ते काम केलं.तिथेही डोळ्यांना दिसतील आणि सिद्ध होऊ शकतील अशाच गोष्टी तो कटाक्षानं शिकवे.त्याच्या आधीचे शिक्षक पाठ्यपुस्तकात दिलेल्या माहितीच्या आधारे आंधळेपणानं विद्यार्थ्यांना शिकवायचे.त्या पद्धतीवर अर्थातच गेलनच्या विचारांचा पगडा होता.पण व्हेसायलियसचं मात्र तसं नव्हतं.तो अतिशय विचारपूर्वक शिकवे. त्याच्या आधीचे प्राध्यापक विद्यार्थ्यांना फक्त पुस्तकी माहिती सांगायचे आणि मग दुसऱ्याच माणसाला प्राण्यांचं शरीरविच्छेदन करायला बोलवायचे.हे शरीर

विच्छेदन सुरू असताना फक्त त्याचं वर्णन हे शिक्षक करायचे.पण व्हेसायलियस मात्र स्वतःच प्राण्यांच्या शरीराचं विच्छेदन करायचा आणि त्याचे विद्यार्थी त्या टेबलच्या भोवती गोळा होऊन शिकायचे.त्या काळी अर्थातच मानवी शरीराचं विच्छेदन करायला परवानगी नसायची,त्यामुळे प्राण्याच्या शरीराचं विच्छेदन करून शिकायचं आणि त्यावरून माणसाच्या शरीरात काय असेल याचा अंदाज बांधत बांधत उपचार करायचे,असा द्राविडी प्राणायाम चाले! या आधीचे सगळेच डॉक्टर्स आणि ॲनॅटॉमिस्ट हेच करत आले होते. पण कोणत्याही प्राण्याची रचना आणि माणसाच्या शरीराची रचना यात काही फरक असेल की नाही? शिवाय,आधी होऊन गेलेल्या हिप्पोक्रटस,गेलन या लोकांनीही बरेचसे अनुमान प्राण्यांच्या शरीरावरूनच काढले होते.त्यामुळेच व्हेसायलियसला हे फरक किंवा आधीच्या शिकवण्यातल्या चुका प्रकर्षानं लक्षात येत होत्या आणि आपण पिढ्यान् पिढ्या चुकीचं शिकत आलो आणि आपल्याला आताही चुकीचंच शिकवावं लागत आहे.

ही खंत त्याच्या मनात फार बोचत होती.एका न्यायाधीशाला व्हेसायलियसचं काम आवडलं आणि त्यानं देहदंडाच्या शिक्षेनंतर मृत झालेल्या आरोपींची प्रेतं व्हेसायलियसला त्याच्या शरीरविच्छेदनाच्या कामासाठी मिळावीत अशी १५३९ साली व्यवस्था केली.त्यामुळे व्हेसायलियसला आता अभ्यास करायला मुबलक मृतदेह मिळणार होते! त्यानं तसा जबरदस्त अभ्यास केलाही.

या सगळ्यातून व्हेसायलियसनं स्वतःच्या निरीक्षणांतून चारच वर्षांत १५४३ साली 'दे ह्युमॅनी कॉर्पोरिस फॅब्रिका' हे नितांत सुंदर पुस्तक लिहिलं. या पुस्तकाची दोन वैशिष्ट्यं होती.एक तर त्या काळी छपाईची कला व्यवस्थित नावारूपाला आली होती.त्यामुळे या पुस्तकाच्या हजारो प्रती युरोपभर पाठवता येणं शक्य झालं होतं.आणि दुसरं म्हणजे या पुस्तकात स्वच्छ,नेटक्या आणि अप्रतिम आकृत्या काढलेल्या होत्या.त्या आकृत्या त्यानं त्या वेळचा इटलीमधला प्रसिद्ध चित्रकार टायटन याचा शिष्य जँ स्टिव्हॅझून फॉन कॅल्कॅर या गुणी चित्रकारानं काढलेल्या होत्या. या चित्रांमध्ये मानवी शरीर नैसर्गिक अवस्थांमध्ये दाखवलं होतं.त्यातले अवयव आणि स्नायूंची रचना खूपच अचूक आणि चांगल्या प्रकारे दाखवली होती.पण हा ग्रंथ प्रकाशित करू नये असं व्हेसायलियसच्या मित्रांचं मत होतं.कारण व्हेसायलियसनं माणसाच्या शरीराविषयी इतक्या खोलात जाऊन अभ्यास केला आहे आणि त्यापुढे जाऊन त्याविषयी ग्रंथ लिहिला आहे.असं तत्कालीन सत्ताधाऱ्यांना समजलं असतं तर व्हेसायलियसचं काही खरं नव्हतं! पण तरीही व्हेसायलियसनं या सगळ्या गोष्टींकडे लक्ष न देता त्याचा ग्रंथ बाहेर काढलाच.हा ग्रंथ तब्बल ७ खंडांचा मिळून बनलेला होता.काही दिवसांनी त्यानं या ग्रंथाची क्विक रेफरन्ससारखी एक छोटी आवृत्तीही काढली.त्यानं नंतर इतरही काही पुस्तकं लिहिली.१५३८ साली व्हेसायलियसनं व्हेनिसेक्शन किंवा रक्त काढणं याविषयी एक पत्र लिहून ते छापलं.तोपर्यंत कोणत्याही माणसाला आजार झालेला असताना त्याच्या शरीरातून भरपूर रक्त वाहू दिलं की तो माणूस बरा होतो असा ब्लडलेटिंग या नावानं ओळखला जाणारा समज अगदी प्रचलित होता. पण हे करत असताना त्या माणसाच्या शरीराच्या कुठल्या भागातून रक्त वाहू द्यावं याविषयी मात्र संभ्रमच होता.

कुठून रक्त वाहू द्यायचं हे त्या माणसाला कुठला आजार झाला आहे त्यावरून ठरवावं,आणि त्या आजाराच्या जवळच्या भागातून हे रक्त काढलं जावं असं गेलनचं मत होतं.पण इतर काही जणांना मात्र त्या माणसाच्या शरीरातून कुठूनही अगदी थोडं रक्त वाहू दिलं तरी चालण्यासारखं होतं.अमुक अमुक ठिकाणातूनच ते गेलं पाहिजे असं काही बंधन नसतं असं त्यांना वाटे.

व्हेसायलियसनं या बाबतीत मात्र गेलनची बाजू उचलून धरली. त्यासाठी त्यानं माणसाच्या शरीरातल्या अवयवांच्या आकृत्या काढून या सगळ्या प्रकाराचं नीट विश्लेषणही केलं.

त्यानंतर गेलनचा सगळा अभ्यास मृत माणसांच्या शरीरावर प्रयोग न करता मृत प्राण्यांच्या शरीरावर प्रयोग करून बेतलेला आहे हे व्हेसायलियसच्या लक्षात आलं.त्यामुळे मग त्यानं गेलननं लिहिलेल्या प्रबंधांवर पुन्हा नव्यानं काम केलं आणि त्यात असलेल्या अनेक चुका प्रसिद्ध केल्या. पण काही गेलन समर्थकांनी व्हेसायलियसवर त्याचंच म्हणणं चुकीचं असल्याचा आरोप केला. पण अशा गोष्टींनी डगमगून जाणाऱ्यांपैकी व्हेसायलियस अजिबात नव्हता.त्यानं आपलं काम तसंच पुढे सुरू ठेवलं.आता तर त्यानं आपल्या संशोधनाच्या आधारे मोंडिनो दे लुझी आणि ॲरिस्टॉटल यांच्या काही गैरसमजांवरही तोफा डागल्या.

गेलन आणि या दोघांनी माणसाच्या अनेक विधानं केली होती.ती साफ चूक असल्याचं व्हेसायलियसनं दाखवून दिलं. उदाहरणार्थ,माणसाच्या हृदयाला चार झडपा असतात आणि माणसाच्या शरीरातल्या रक्तवाहिन्यांचा उगम यकृतात होत नसून, हृदयात होतो हेही व्हेसायलियसनं प्रथमच सिद्ध केलं.१५४३ साली त्यानं जेकब करेर वॉन गेबवायलर नावाच्या ब्रसेल (स्वीत्झर्लंड) मधल्या कुप्रसिद्ध माणसाच्या प्रेताचं जाहीररीत्या शरीरविच्छेदन केलं.त्यातून त्यानं आपल्या वेगवेगळ्या संकल्पनांचं जाहीर प्रात्यक्षिकच दिलं.त्याचा सांगाडा अजूनही 'अनॅटॉमिकल म्युझियम ऑफ ब्रसेल'मध्ये जपून ठेवला आहे. हा जगातला सर्वात जुना डिसेक्शन केल्यानंतर जपून ठेवलेला सांगाडा आहे..! काही काळानंतर पाचव्या चार्ल्स राजानं त्याच्या दरबारात डॉक्टर म्हणून काम बघण्यासाठी व्हेसायलियसला आमंत्रण दिलं.व्हेसायलियसनं हे आमंत्रण स्वीकारलं,या काळात त्याचा सगळा वेळ सैनिकांबरोबर प्रवास करणं,त्यातल्या जखमी सैनिकांवर औषधोपचार करणं,प्रेतांचं शरीरविच्छेदन करणं आणि राजाच्या मित्रपरिवारापैकी कुणी विचारलेल्या वैद्यकीय गोष्टींशी संबंधित असलेल्या प्रश्नांची उत्तरं शोधणं यात जाई.याच काळात व्हेसायलियसनं औषधी वनस्पती आणि त्यांचा वैद्यकशास्त्रात होणारा वापर यावरही एक प्रबंध लिहिला.त्यावरही धार्मिक कारणांवरून टीकेची झोड उठली. राजानं त्याला कडक शिक्षा द्यावी अशी लोकांकडून मागणी व्हायला लागली.१५५१ साली राजानं खरंच या आरोपांमध्ये तथ्य आहे का आणि त्याचा धार्मिक प्रथांवर काही अनिष्ट परिणाम घडतो आहे का,हे तपासण्यासाठी एक समिती नेमली.त्या समितीला व्हेसायलियस निर्दोष असल्याचं आढळलं.पण तरीही व्हेसायलियसवर होत असणाऱ्या टीकेचं प्रमाण काही कमी झालं नाही.त्यातल्या काही टीकेची पातळी तर अगदी हास्यास्पदच होती.'सजीव' अच्युत गोडबोले अमृता देशपांडे व मधुश्री पब्लिकेशन उदाहरणार्थ,एकानं लिहिलं होतं,की गेलनची सगळी मतं बरोबरच होती.

पण गेलनच्या काळापासून आजच्या युगापर्यंत माणसाच्या शरीरातच बदल झालेले आहेत आणि जर असे बदल झालेले असतील तर त्याला बिचारा गेलन तरी काय करणार? त्यामुळे त्याची मतं त्या वेळच्या माणसांच्या दृष्टीनं बरोबरच होती. व्हेसायलियसचंच यात चुकलं आहे! चार्ल्स राजानं पदत्याग केल्यावर त्याचा मुलगा फिलिप्स (दुसरा) याच्या कृपाछत्राखाली व्हेसायलियसचं काम अगदी छान सुरू होतं. आता त्याच्या 'दे ह्युमॅनी कॉर्पोरिस फॅब्रिका' या ग्रंथाची दुसरी आवृत्तीही बाजारात आली होती.तसंच त्याला सरकारतर्फे उर्वरित आयुष्यासाठी निवृत्तिवेतन मिळणार होतं.१५६४ साली व्हेसायलियस एका धार्मिक स्थळाच्या यात्रेला गेला.त्यावेळी जेरुसलेमला पोहोचल्यावर त्याला एक निरोप मिळाला.त्यात म्हटलं होतं, की त्याचा मित्र आणि शिष्य फैलोपियस याच्या मृत्यूमुळे पडुआ विद्यापीठात वैद्यकशास्त्र शिकवायला आता कोणीच उरले नव्हतं.ही जागा व्हेसायलियसनं घ्यावी अशी विनंती त्याला करण्यात आलेलीहोती.व्हेसायलियसनं ती विनंती स्वीकारली खरी.पण तिथे जात असताना समुद्रातून येणाऱ्या वादळी वाऱ्यानं त्याची तब्येत पार खच्ची करून टाकली .हे इतक्या वेगाने घडलं की त्यातच त्याचा मृत्यू झाला. ..अपुर्ण