पुस्तके वाचून मित्र जोडता येत नसतात.ही कौशल्ये तुम्हाला सहज शिकवणारा एक जगन्मित्र तुमच्या आजूबाजूलाच वावरत असतो,
अगदी रस्त्यावरही तो तुम्हाला भेटू शकतो.तुमच्याकडे शेपटी हलवत येऊन, आनंदाने उड्या मारून तो तुम्ही त्याला किती आवडता हे दाखवून देईल.हे सारे तो मनात कोणताही वाईट हेतू ठेवून करत नसतो.त्याला तुमच्याशी लग्नही करायचे नसते किंवा त्याची जागा तुम्ही विकत घ्यावी असेही त्याला वाटत नसते.ज्याला स्वतःसाठी काम करावे लागत नाही, असा कुत्रा हा एकमेव पाळीव प्राणी आहे.कोंबडी,गाय, कॅनरी पक्षी या तिघांनाही अनुक्रमे अंडी द्यावी लागतात, दूध द्यावे लागते,गावे लागते;पण कुत्रा माणसाळतो आणि माणसांना प्रेम देऊन जगतो.प्रेमाशिवाय त्याला दुसरे काही करावे लागत नाही..(स्वागत स्वीकारण्यासाठी हे करा.!मित्र जोडा आणि प्रभावशाली बना,डेल कार्नेगी,मंजुल प्रकाशन)
माझ्या वडिलांनी एकदा पिवळ्या रंगाच्या केसांचे कुत्र्याचे छोटे पिल्लू पन्नास सेंट्सना आणले.त्याचे नाव आम्ही 'टीपी' ठेवले.मी तेव्हा पाच वर्षांचा होतो.माझे लहानपण त्याच्यामुळे अत्यंत आनंदात गेले.रोज दुपारी साडेचार वाजता तो दारात रस्त्याकडे बघत माझी वाट पाहायचा आणि माझा आवाज ऐकताच उत्साहाने उड्या मारायचा.तो पाय हवेत उचलून गिरकी घ्यायचा, माझ्या अंगावर चढायचा आणि अत्यानंदाने ओरडायचा!
टीपी माझा जिवाभावाचा सखा होता;पण एके रात्री घडलेली ती दुर्घटना मी कधीच विसरणार नाही. माझ्यापासून अवघ्या दहा फुटांवर असताना अंगावर वीज पडून तो मेला.टीपीच्या अकस्मात मृत्यूमुळे मी खूप अस्वस्थ झालो होतो ! टीपीने कधीच सायकॉलॉजीचे गाइड वाचले नसेल;पण केवळ दोन महिन्यांत इतर लोकांमध्ये रस दाखवून तो अनेक मित्र जोडू शकत होता;त्याला तशी दैवी देणगी मिळाली होती बहुधा !
माणसांना यासाठी दोन महिने नाही,दोन वर्षेही अपुरी पडतात.
लोकांना आपल्याबद्दल कुतूहल वाटावे,त्यांनी आपल्यामध्ये रस घ्यावा,असे वाटणारे अनेक लोक आपल्या आवतीभोवती असतात.जे संपूर्ण आयुष्यभर अविचाराने वागतात आणि तरीही अशी इच्छा बाळगून घोडचूक करतात.माणूस हा सदैव,तिन्ही त्रिकाळ स्वतःमध्ये रस घेणारा प्राणी आहे.
न्यू यॉर्क टेलिफोन कंपनीने टेलिफोनवरील संभाषणांचा सर्व्हे केला आणि सखोल संशोधन केले.जेव्हा त्याचा निष्कर्ष हातात आला,तेव्हा तो काहीसा असा होता, संभाषणात सतत वापरला जाणारा शब्द हा प्रथम पुरुषी एकवचन म्हणजे 'मी' हा होता.'मी' हा शब्द टेलिफोनवरील रेकॉर्ड संभाषणांमध्ये ३९०० वेळा वापरण्यात आलेला आढळून आला.ग्रुप फोटोमध्ये दुसऱ्यांचे फोटो आधी शोधणारी माणसे क्वचितच आढळतात.तुम्ही जेव्हा पाहता तेव्हा त्यामध्ये आधी काय शोधता ? स्वतःचाच चेहरा ना?तुम्हाला इमानदार मित्र मिळवायचे असतील,तर लोकांनी तुमच्यात इंटरेस्ट घ्यावा या हेतूने त्यांच्यावर छाप टाकायचा प्रयत्न बंद करा.नेपोलियन हा याचे उत्तम उदाहरण.शेवटच्या भेटीत तो जोसेफाईला म्हणाला,
"जोसेफाई, मी या पृथ्वीवरचा सर्वाधिक भाग्यशाली माणूस आहे.कारण या क्षणाला तुझ्याशिवाय असे कोणीच नाही,
ज्याच्यावर मी विश्वास टाकू शकतो," तरीही इतिहासकारांना अजूनही असा संशय आहे की, नेपोलियनने जोसेफाईवर खरेच विश्वास ठेवला होता की नाही!
व्हिएन्नामधला एक थोर मानसशास्त्रज्ञ अल्फ्रेड अ‍ॅडलर याचे 'व्हॉट लाइफ गुड मिन टू यू' हे पुस्तक प्रसिद्ध आहे.त्यात तो म्हणतो,'ज्या व्यक्तीला आपल्याशी सहकार्य करण्यामध्ये रस नाही,तिला या जगात अनेक संकटांना तोंड द्यावे लागते आणि अशा माणसांमुळेच अपयश पदरी पडते.'
मानसशास्त्रावरची कितीही विद्वत्ता प्रचुर पुस्तके तुम्ही वाचलीत,
तरीही अ‍ॅडलरच्या पंक्तीमध्ये असलेले महत्त्व समजून घेतल्या
शिवाय आपले ज्ञान पूर्ण होणार नाही म्हणून मी पुन्हा त्या ओळी पुढे देत आहे.'ज्या व्यक्तीला आपल्या साथीदारांमध्ये रस नाही,
तिला या जगात अनेक संकटांना तोंड द्यावे लागते आणि एवढेच नाही,तर ती इतरांनासुद्धा दुखापत करते आणि अशा माणसांमुळेच मानवी अपयश उदयाला येते.'
न्यू यॉर्क विद्यापीठात कथा-लेखनाच्या प्रशिक्षणाला मी प्रवेश घेतलेला असताना एका प्रसिद्ध मासिकाचे संपादक आमच्या वर्गात बोलत होते.ते म्हणाले,"माणसे न आवडणाऱ्या लेखकांनी लिहिलेल्या डझनभर तरी अशा कथा माझ्या टेबलावर रोज येऊन पडतात.मला असा प्रश्न पडतो की,जर लेखकाला माणसे आवडली नाहीत,तर वाचकालासुद्धा त्या लेखकाच्या कथा आवडत नाहीत."कथा-लेखनाच्या बाबतीत सत्य असणारी ही गोष्ट आपल्या भोवताली वावरणाऱ्या माणसांच्या बाबतीतसुद्धा असत्य कशी असेल ?
प्रसिद्ध जादूगारांचा जादूगार हॉबर्ट थर्सटन गेल्या चाळीस वर्षांपासून जगभर आपले प्रयोग करत फिरतो आहे.त्याचे प्रयोग हे आश्चर्यकारक,भ्रम निर्माण करणारे, गूढ होते.ते पाहताना मती गुंग होऊन जाई.इतके की, त्याचा प्रेक्षकवर्ग आश्चर्याने तोंडाचा आ वासून बसलेला असे.साठ लाखांपेक्षा अधिक लोकांनी त्याचे प्रयोग पाहिले आणि या प्रयोगांमधून त्याने दोन लाख डॉलर्स
पेक्षाही अधिक फायदा कमावला.
थर्सटनला त्याच्या एवढ्या मोठ्या यशाचे रहस्य विचारले.मला हे माहीत होते की,त्याच्या शालेय दिवसांचा याच्याशी नक्कीच काही संबंध नसावा,कारण तो अगदी लहान मुलगा होता,तेव्हाच घरातून पळून गेला होता.इकडून तिकडे भटकत मिळेल ते काम करत होता.कोणत्याही वाहनांमधून प्रवास करत होता. झोपडीत झोपत होता.दारोदार भीक मागत होता आणि स्टेशनवरील पाट्या वाचत वाचत शिकत होता.मग त्याला जादूविषयी काही विशेषज्ञान होते का,असे मी त्याला विचारले,तेव्हा तो मला म्हणाला की नाही. हातचलाखीवर आजपर्यंत शंभर एक पुस्तके तरी लिहिली गेली आहेत आणि ते सगळ्यांनाच माहिती आहे;पण इतरांकडे नसलेल्या दोन विशेष गोष्टी त्याच्याकडे होत्या.एक म्हणजे फूट लाइट्सच्या उजेडात सावलीद्वारे त्याचे व्यक्तिमत्त्व बदलू शकणारा तो एक कलाकार होता.त्याला मानवी स्वभावाचे बारकावेही माहिती होते.चेहऱ्यावरील हावभाव,आवाजातील बदल, भुवईचे उंचावणे या सगळ्याची रंगीत तालीम आधीच झालेली असायची आणि तंतोतंत अचूक वेळेचे गणित तो जमवून ते सादर करायचा.
डोळ्याचे पाते लवते न लवते तोच कार्यभाग साधता येईल,इतक्या वेगवान हालचाली करून तो लोकांना मंत्रमुग्ध करीत असे. याशिवाय त्याचा आणखी एक गुण असा होता की, त्याला लोकांमध्ये प्रचंड इंटरेस्ट होता.त्याने मला सांगितले की,अनेक जादुगारांचीही सवय असते की. प्रेक्षकांना बुद्धू समजणाऱ्या,मूर्ख बनवणाऱ्या जादूगारांसारखा तो नव्हता.थर्सटनच्या पद्धतीचा वेगळेपणा हा होता की,प्रत्येक वेळी स्टेजवर पाऊल ठेवताना तो स्वतःशी म्हणत असे.'माझा प्रयोग पाहायला येथे जमणाऱ्या लोकांविषयी मी कृतज्ञ आहे. त्यांच्यामुळेच माझे आयुष्य मी चांगल्या प्रकारे घालवू शकतो म्हणूनच मला त्यांना जेवढे जास्त देणे शक्य होईल तेवढे मी देण्याचा प्रयत्न करेन.'
त्याने हेसुद्धा जाहीररीत्या सांगितले की,तो कधीही फुटलाइट्स
समोर 'माझे माझ्या प्रेक्षकांवर प्रेम आहे' असे म्हटल्याशिवाय जात नसे.हे मूर्खपणाचे आहे असे जर तुम्हाला वाटत असेल,तर तो तुमचा प्रश्न आहे. एखाद्या गृहिणीच्या एखाद्या पाककृतीप्रमाणे एका मोठ्या प्रसिद्ध जादूगाराची ही पाककृती मी माझे कोणतेही मत न नोंदवता तुमच्याकडे सोपवत आहे.
पेनिसिल्व्हानिया येथील जॉर्ज डाइकचे सर्व्हिस स्टेशनवरील काम बळजबरीने त्याच्याकडून हिरावून घेण्यात आले.नवीन हायवेच्या रस्ता रुंदीच्या पट्ट्यामध्ये ती जागा गेली.तीस वर्षे कामाची सवय असलेल्या त्याला अशा या सक्तीच्या निवृत्तीमुळे खूप कंटाळवाणे वाटू लागले.मग या रिकाम्या वेळेत तो त्याच्या जुन्या फिडलवर गाणे वाजवायला लागला. हळूहळू तो संगीत ऐकण्यासाठी सगळीकडे प्रवास करू लागला.त्या प्रवासात अनेक यशस्वी फिडल वाजवणाऱ्यांशी त्याची भेट झाली.आपल्या नम्र आणि मनमिळाऊ स्वभावामुळे तो इतरांच्या संगीत शिकण्याच्या पार्श्वभूमीबद्दल जाणून घेऊ लागला.स्वतः फार मोठा फिडलवादक नसूनही,त्या क्षेत्रातील अनेक मित्र जोडल्यामुळे,अनेक संगीत जलशांना उपस्थित राहिल्यामुळे थोड्याच दिवसांत त्याला म्युझिक फॅनक्लबचा 'अंकल जॉर्ज' म्हणून ओळखले जाऊ लागले.बहात्तर वर्षांच्या वयात अशा प्रकारे इतर लोकांमध्ये रुची दाखवून त्याने आयुष्याचा प्रत्येक क्षण आनंदाने उपभोगला.वयात लोकांना आपण आता निरुपयोगी झालो आहोत,वाटते त्या वयात त्याने स्वतःचे आयुष्य नव्याने उभे केले.
थिओडर रूझवेल्टवर त्याचे नोकरसुद्धा प्रेम करायचे. इतकी आश्चर्यजनक लोकप्रियता त्याला कशी मिळाली यामागचे गुपित काहीसे असेच आहे.त्याचा विश्वासू नोकर जेम्स अमोस याने रूझवेल्टबद्दल लिहिलेल्या - थिओडर रूझवेल्ट - हिरो टू व्हॅलेट या पुस्तकात एक अत्यंत हृदयस्पर्शी घटना आहे. म्हणतो की,
एके दिवशी माझ्या पत्नीने प्रेसिडेंट यांना 'बॉबव्हाइट प्राण्याबद्दल विचारले.तिने आत्तापर्यंत तो प्राणी कधीच पाहिला नव्हता म्हणून प्रेसिडेंटने तिला त्याचे वर्णन करुन सांगितले.त्यानंतर काही दिवसांनी ऑयस्टरबे येथील रूझवेल्ट इस्टेटमधील एका झोपडीत राहणाऱ्या अमोस घरातील टेलिफोन वाजला.मिसेस अमोसने फोन उचलला आश्चर्य म्हणजे रूझवेल्ट यांनी मुद्दाम तो फोन केला होता.'तिच्या खिडकीबाहेर बॉबव्हाइट आला होता.हे सांगण्यासाठी त्यांनी फोन केला होता.खरेतर तिला तो तसाही दिसला असता;पण लहान माणसांच्या लहानसहान गोष्टी लक्षात ठेवणे रूझवेल्ट यांचे वैशिष्ट्ये होते.कधी ते आमच्या झोपडीवरून जात तेव्हा,त्यांनी आम्हाला मारलेली हाक ऐकू येई, 'अ अ‍ॅनी...' किंवा ' जेम्स.' इतके जिव्हाळ्याचे संबंध जपणारे रूझवेल्टसारखे मालक नोकरांना आवडणार नाहीत,असे होणे शक्यच नाही ना? अशा माणसावर प्रेम करणे ही एक स्वाभाविक अपरिहार्य गोष्ट असते.
एकदा व्हाइट हाउसमध्ये प्रेसिडेंट व मि.टॅफ्ट यांना भेटायचे आमंत्रण रूझवेल्ट यांना मिळाले.त्याप्रमाणे ते तिथे गेले असताना प्रेसिडेंट बाहेर गेले होते.रूझवेल्टला नम्र माणसे खूप आवडत.
जेव्हा तो व्हाइट हाउसमधल्या जुन्या नोकर माणसांना भेटत असे,तेव्हा तो त्यांना नावाने हाक मारत असे.एकदा ते अ‍ॅलिस या स्वयंपाकिणीला म्हणाले की,तू अजून कॉर्नब्रेड बनवतेस का? त्यावर ती म्हणाली की,नोकर माणसांसाठी काही वेळा बनवते;पण वरिष्ठ मंडळी मात्र ते खात नाहीत.
त्यावर रूझवेल्ट मिश्कीलपणे म्हणाला की,त्यांना चवीने कसे खावे तेच समजत नाही.थांब,आता प्रेसिडेंट मला भेटले की,त्यांना मी कॉर्नब्रेडबद्दल सांगतो.अ‍ॅलिसने रूझवेल्टसाठी तो ब्रेड बनवून दिला आणि गंमत म्हणजे तो खात खात रूझवेल्ट ऑफिसपर्यंत पोहोचला.वाटेत भेटणाऱ्या माळ्यांशी,कामगारांशी बोलत बोलत,
प्रत्येक माणसाला नावानिशी हाक मारत आणि पूर्वीसारखाच त्याच्याशी बोलत तो पुढे जात होता.गेली चाळीस वर्षे प्रत्येकाला आपली जागा दाखवण्यासाठी हुव्हर नावाचा एक नोकर व्हाइट हाउसमध्ये नेमला होता.तो गहिवरून म्हणाला की,दोन वर्षांनी आज रूझवेल्टसाहेब आलेत.आजचा दिवस सोनियाचा दिवस आहे.या दिवसाच्या बदल्यात आम्हाला कोणी दोनशे डॉलर्स जरी दिले,तरी आम्ही ते घेणार नाही.
आणखी असाच एक अनुभव तुम्हाला सांगतो.अगदी नगण्य लोकांनाही जमेत धरणे विक्री कौशल्यासाठी खूप उपयोगी ठरू शकते! 'जॉन्सन अँड जॉन्सन' कंपनीचा विक्रेता म्हणून काम करणाऱ्या न्यू जर्सीमधील एडवर्ड स्काइंगकडे मॅसच्युसेट्स व आसपासचा भाग सोपवला होता.अनेक वर्षांपूर्वी एकदा तो हिंगाम येथील औषधाच्या दुकानात गेला.ते कंपनीचे नेहमीचे ग्राहक होते.जेव्हा जेव्हा एडवर्ड त्या दुकानात जात असे,तेव्हा तेव्हा त्या दुकानातील सोडा क्लार्क व सेल्स क्लार्क यांची आपुलकीने चौकशी करत असे आणि नंतरच त्या दुकानाच्या मालकाकडे जात असे.एके दिवशी त्या मालकाने स्पष्ट सांगितले की,आम्हाला इथून पुढे जॉन्सन अँड जॉन्सन कंपनीची उत्पादने नको आहेत, कारण कंपनीचे सगळे लक्ष आता खाद्यपदार्थांवर व सवलतीच्या केंद्रांवर केंद्रित झाले आहे,त्यामुळे आमच्यासारख्या छोट्या दुकानदारांचे नुकसान होते. अचानक बसलेल्या या धक्क्यामुळे एडवर्ड अवाक् झाला होता.तो सांगतो की,तिथून मी निमूटपणे काढता पाय घेतल्यानंतर कित्येक तास शहरात भटकल्यानंतर शेवटी मी परत त्या दुकानाच्या मालकाकडे जायचे ठरवले व आमची बाजू त्याला समजावून सांगण्याचे ठरवले.मी त्या दुकानात परत गेलो व सोडा क्लार्क आणि सेल्स क्लार्कला नेहमीप्रमाणे 'हॅलो' म्हणालो.मग मी मालकाकडे गेलो.तो माझ्याकडे बघून हसला व त्याने माझे चांगले स्वागत केले.नंतर त्याने मला नेहमीच्यापेक्षा दुप्पट उत्पादनांची ऑर्डर दिली.मला आश्चर्याचा धक्का बसला व मी त्याला विचारले की,केवळ काही तासांमध्ये असे काय घडले? सोडा फाउंटन जवळ उभ्या असलेल्या तरुणाकडे बोट दाखवून तो म्हणाला की, तुम्ही गेल्यानंतर हा मुलगा आत आला व म्हणाला की, कोणतेच औषध-विक्रेते आमची दखल घेत नाहीत व आम्हाला 'हॅलो' सुद्धा म्हणत नाहीत.जे काही थोडे विक्रेते आम्हालाही प्रेम लावतात,
त्यापैकी तुम्ही एक आहात आणि जर धंदा वाढवण्याची पात्रता कोणात असेल,तर ती तुमच्यामध्येच आहे.
मला ते सगळे पटले. त्यानंतर तो आमचा कायमस्वरूपी असा निष्ठावान ग्राहक बनून राहिला.ही एक अविस्मरणीय गोष्ट आहे. या प्रसंगामुळे मी शिकलो की,जर विक्रेत्यामध्ये गरजेचा असणारा महत्त्वाचा गुण म्हणजे कोणत्याही परिस्थितीत लहानातल्या लहान माणसाच्या उपस्थितीची त्याने नोंद घ्यायला हवी.जो कोणी सभोवतालच्या माणसाबद्दल आस्था दाखवेल,त्याची आपुलकीने चौकशी करेल तो त्याचे लक्ष,वेळ व सहकार्य मिळवू शकतो,अशा निष्कर्षापर्यंत मी माझ्या वैयक्तिक अनुभवांवरून आलो आहे.
काही वर्षांपूर्वी ब्रुकलिन इन्स्टिट्यूट आर्ट्स अँड सायन्सेज येथे कथालेखनाबद्दलच्या प्रशिक्षणाचा कोर्स करत असताना आम्ही कॅथलिक नॉरीस,फॅनी हर्स्ट,इडा तारबेल,अलबर्ट पेसन,रूचर्ट ह्युजेस यांच्यासारख्या ख्यातनाम मातब्बर मंडळींना पत्र लिहिले की,त्यांनी त्यांचे वैयक्तिक अनुभव आमच्या विद्यार्थ्यांबरोबर शेअर करावेत.आम्हाला त्यांचे लेखन खूप आवडते आणि त्यामुळे त्यांच्या अनुभवांचा व विचारांचा आम्हाला आमच्या भावी आयुष्यात यशस्वी होण्यासाठी उपयोग होईल.
अपुर्ण…. पुढील…लेखामध्ये…!