आजवर नोंदवल्या गेलेल्या कहाण्या सांगतात,की जेव्हा मदतीला धावून येणारं कोणी नाही याची जाणीव मुलांना होते तेव्हा त्यांच्यामध्ये जगण्याची नवी जिद्द येते.अमेरिकेतल्या कटाहदिन पर्वतावरच्या जंगलात हरवलेल्या डॉन फेंडलरची गोष्ट हे या 'सर्व्हयव्हल इन्स्टिंक्ट'चं क्लासिक उदाहरण मानलं जातं.
निर्मनुष्य जंगलात बारा वर्षांचं पोर!डॉन फेंडलर,मृत्यू पाहिलेली माणसं,गौरी कानिटकर,समकालीन प्रकाशन
वडील आणि दोन भावांसोबत ट्रेकिंगला गेलेला असताना हरवण्याची वेळ कुणावर का यावी?पण डॉन फेंडलरच्या बाबतीत तसं घडलं खरं.कटाहदिन पर्वतरांगांमधलं बॅक्स्टर शिखर चढायचं आणि नंतर पुढे आणखी एका ट्रिपला जायचं,असं या चौघांचं ठरलेलं असतं.त्यात बदल होण्याचं खरं तर काही कारण नसतं;पण पाच-दहा मिनिटांच्या घडामोडींमुळे त्यांचे सगळे मनसुबेच नव्हे,तर डॉनचं आयुष्यच बदलून जातं.
ही गोष्ट आहे तब्बल ८० वर्षांपूर्वीची.बारा वर्षांचा डॉन, त्याचा जुळा भाऊ रायन आणि धाकटा टॉम आपल्या वडिलांसोबत मेन राज्यातल्या सर्वाधिक उंचीच्या कटाहदिन पर्वताचा ट्रेक करण्यासाठी आलेले असतात.हा पर्वत चढायला अतिशय अवघड मानला जातो.प्रचंड आकाराच्या शिळांमधून वाट काढत जाणारा रस्ता,सतत बदलणारी हवा आणि चहबाजूनी पसरलेलं दाट जंगल.दुपारी एक वाजता फेंडलर कुटुबातले हे चौघं आणखी दोघा गिर्यारोहकांसोबत बेस कॅम्पवरून निघतात.चढता चढता डॉन आणि कटाहदिनमधल्या एका गाइडचा मुलगा हेन्री इतरांच्या बरेच पुढे जातात, ते शिखरावर पोहोचतात तेव्हा तिथे दाट धुकं पसरलेलं असतं.एका जागी थांबलं तर माणूस गोठून जाईल अशी थंडी पडलेली.त्यामुळे डॉन लगेचच खाली उतरायला लागण्याचा निर्णय घेतो.शिवाय,का कुणास ठाऊक, त्याला अचानक अस्वस्थ वाटू लागलेल असत. लवकरात लवकर वडील आणि भावांपाशी जावं,ही भावना त्याचा ताबा घेते.हेन्रीला कड्याच्या दुसऱ्या बाजूने एक ओळखीचा गिर्यारोहक येताना दिसतो. त्याच्यासाठी थांबून मगच खाली उतरावं असं त्याला वाटतं.अशा धुक्यात खाली उतरणं धोक्याचं आहे,असं हेन्रीने सांगूनही डॉन त्याकडे लक्ष देत नाही.आपण कसली रिस्क घेतोय असं त्याच्या मनातही येत नाही;पण तिथेच त्याची मोठी चूक होते.
धुक्याचा पडदा इतका दाट असतो की डॉनला काही फुटांवरचंही दिसत नसतं;पण थोडं खाली गेलं की वडील भेटतील,अशा विचाराने तो खालच्या दिशेने चालत राहतो.जसे वर आलो,तसंच खाली जायचं एवढंच,असं त्याला वाटत असतं.पण त्याला माहिती नसतं की कटाहदिनमधल्या वाटा ऐन सूर्यप्रकाशताही फसव्या असतात.येताना आपण याच रस्त्यावरून आलो ना,अशी शंका डॉनला मधून मधून येत असते;पण उतरताना रस्ता नेहमीच वेगळा वाटतो,असं म्हणून तो स्वतःचं समाधान करतो.बराच वेळ चालल्यावरही वडील भेटत नाहीत,तेव्हा मात्र त्याच्या मनात शंकेची पाल चुकचुकते.पण आपण थोडे भरकटलो असलो तरी वडील फार लांब नसणार अशी खात्रीही त्याला वाटत असते.
शिवाय हेन्री आणि त्याला भेटलेला गिर्यारोहकही आता खाली उतरू लागले असणार आणि आपण आहोत त्या ठिकाणाहून जास्त दूर नसणार असाही त्याचा अंदाज असतो.त्यामुळे एका पठारापाशी थांबून तो जोरजोरात हाका मारतो;पण धुक्यामुळे त्याचा आवाज फारसा लांबवर पोहोचतच नाही.तिथेच थांबून वाट पाहत राहावं की पुन्हा खाली उतरू लागावं हे ठरवताना डॉनचा पार गोंधळ उडतो.तिथेच थांबलं तर कोणी ना कोणी भेटेल असं एक मन सांगत असतं,पण दुसरीकडे तिथे त्या धुक्यात एकट्याने भीतीही वाटत असते.शिवाय मुख्य अडचण असते ती कडाक्याच्या थंडीत एका जागी थांबून राहण्याची.असेच थांबून राहिलो,तर सकाळपर्यंत थंडीने गोठून मरू,या विचाराने तो पुन्हा एकदा खालच्या दिशेने चालू पडतो;पण थोड्याच वेळात त्याच्या पक्कं लक्षात येतं की आपण रस्ता चुकलोय ! कटाहदिनच्या पर्वतावर रस्ता चुकणं म्हणजे धोक्याची घंटाच.कारण थोडेफार आखलेले ट्रेल्स वगळता बाकीची पर्वतरांग जंगलांनी वेढलेली आणि निर्मनुष्य असते.पण डॉनला त्या धोक्याची जाणीव नसल्यामुळे थोड्या वेळाने धुकं कमी होईल आणि आपल्याला वाट कळेल,किंवा कोणी तरी आपल्याला शोधून काढेल असं त्याला वाटत असतं. त्यामुळे मनातून काहीसा घाबरलेला असला तरी फारशी चिंता न करता तो खालच्या दिशेने चालत राहतो.सध्या तरी त्याचं सगळं लक्ष ती खडतर वाट उतरण्यावर केंद्रित झालेलं असतं.वाट अशी काही नसतेच.डॉनच्या दुप्पट-तिप्पट आकाराच्या शिळा,त्यामध्ये वाढलेली काटेरी झाडंझुडपं,छोट्या अणकुचीदार दगडांचा खच, अशा परिस्थितीत ठेचकाळत,काट्यांनी ओरखडून घेत, धडपडत डॉन चालत राहतो.एकदा तर तो अचानक २०-२५ फुटांच्या खड्ड्यात पडतो;पण नशिबाने एका झुडपाचा आधार घेऊन तो कसाबसा वर येतो. छातीतली धडधड शांत करत तो एका जागी बसून राहतो.स्काऊटमध्ये शिकवलेलं वाक्य त्याला आठवतं, की संकटाच्या वेळी डोकं शांत ठेवलं पाहिजे,तरच आपल्याला मार्ग मिळू शकतो.'डोकं शांत ठेव' असं स्वतःला बजावत तो पुन्हा एकदा परतीच्या वाटेतल्या खाणाखुणा दिसतात का हे बघण्याचा प्रयत्न करतो; पण तसा काही मागमूसही लागत नाही.
थोड्याच वेळात पाऊस आणि बर्फ पडायला सुरुवात होते.डॉन पूर्ण भिजून जातो.त्याने घातलेली जाडजूड जीन्स पूर्ण ओली होऊन जाते.आता एका जागी थांबून राहणं आणखी अवघड होतं.थोड पुढे गेल्यावर त्याला अचानक एका झाडावर एक टेलमार्क दिसतो.त्यावर लिहिलेलं असतं सॅडल ट्रेल.हा ट्रेल जंगलात बराच आत जातो असं डॉनने ऐकलेलं असतं.त्यामुळे तो त्या वाटेने न जाण्याचा निर्णय घेतो.पुढची चाल सुरू करण्याआधी डॉन पुन्हा एकदा खच्चून हाका मारतो; पण याही वेळी कोणी ओ देत नाही.हाका मारून थकल्यावर मात्र त्याला रडू फटत.तो बराच वेळ दगडावर बसून रडत राहतो.पुन्हा हाका मारतो.पुन्हा उठून वाट शोधण्याचा प्रयत्न करतो.पुन्हा बसून रडू लागतो.त्यातच डोंगरावरून खाली वाहणाऱ्या वाऱ्याचा आवाज त्याला घाबरवून सोडतो.कॅम्पवरच्या गाइड्सनी सांगितलेल्या भुताखेतांच्या गोष्टी त्याला आठवू लागतात.ती भीती मनातून घालवण्यासाठी तो पुन्हा चालू लागतो.शिवाय आपण चालत राहिलो तर रात्रीची जेवणं होण्याच्या आत आपण कॅम्पपाशी पोहोचू अशीही आशा असतेच.आता डोंगरावरची झाडांची संख्या वाढू लागलेली असते.जंगलच सुरू झालेलं असतं म्हणा ना! आणखी थोडं खाली गेल्यावर त्याला एक छोटा ओढा वाहताना दिसतो.आपण डोंगराच्या पायथ्याजवळ आलो आहोत असं वाटून डॉनला थोडा धीर येतो.पण आता सूर्य मावळू लागलेला असतो आणि झपाट्याने अंधार होत जातो.आजची रात्र जंगलातच काढावी लागणार हे त्याला कळून चुकतं.आपण हरवलो आहोत हे कळल्यापासून मनात भीती असली तरी रात्र होण्याआधी आपण कॅम्पवर पोहोचू असं त्याला खात्रीने वाटत असतं.त्यामुळे जंगलात एकट्याने राहावं लागणार हे लक्षात आल्यावर अवघ्या बारा वर्षांच्या पोराची अवस्था काय होईल,या भीतीने आपल्याच पोटात गोळा येतो;पण डॉन मात्र त्यामानाने शांत असतो.पाऊस लागू नये यासाठी तो त्यातल्या त्यात मोठं झाड शोधून काढतो आणि त्याखाली झोपण्याची तयारी करतो. अंगावरची भिजून कडक झालेली जीन्स आणि बूट काढून ठेवून अंगाचं मुटकुळं करून तो पडून राहतो. शांत बसल्यावर पहिल्यांदाच त्याच्या लक्षात येतं,दगड आणि झाडाझुडपांमुळे खरचटून आपल्याला अंगभर जखमा झाल्या आहेत.अणकुचीदार दगडांवरून चालून बुटांची पूर्ण वाट लागलेली आहे;पण त्याकडे दुर्लक्ष करून तो झोपी जाण्याचा प्रयत्न करतो.
जंगलात एकट्याने झोपणं इतकं सोपं असतं? आपल्याकडे तर पोरं तोवर स्वतंत्र खोलीतही एकट्याने झोपू लागलेली नसतात.
डॉन त्या अनुभवाला कसा सामोरा जातो?जंगलातली रात्र आवाजांनी दणाणून गेलेली असते.आजवर कधीही न ऐकलेले भेसूर आवाज डॉनला भिववत असतात,पण त्याहीपेक्षा जास्त त्रास असतो तो अंगावर चालून येणाऱ्या डासांचा आणि निरनिराळ्या चावऱ्या माश्यांचा.आपण हेन्री सोबत राहिलो असतो तर कॅम्पमधल्या उबदार बेडवर असतो.या विचाराने डॉन स्वतःवर चिडतो,हताश होतो, रडतो.पण मुलांच्या मनात काय उलथापालथ सुरू असते बघा.
आपण हरवलोय याचं डॉनला जितकं दुःख असतं तितकंच आपल्यामुळे आई-वडिलांच्या जिवाला घोर लागला असणार याबद्दल त्याला वाईट वाटत असतं.स्वतःसाठी मदत मागताना तो देवाला म्हणतो, 'माझ्या मॉम-डैडला जास्त काळजी करू देऊ नकोस !'
सकाळी उठतो तेव्हा त्याला एक विचित्र अनुभव येतो. उठून बघतो तो ओढ्याच्या पलीकडे हेन्री उभा असतो. डॉन आनंदाने वेडाच होतो.तो पळत ओढ्यापाशी जातो आणि हेन्रीला हाका मारू लागतो;पण हेन्री त्याच्याकडे पाहत नाही की काही बोलत नाही.
त्याची नजर भलतीकडेच कुठे तरी लागलेली असते.डॉन त्या दिशेने बघतो,तर तिथे भूतासारख्या चार मोठ्या पांढऱ्या आकृत्या हेन्रीकडे पाहत असतात.हेन्रीने आपल्याला मदत करू नये यासाठी त्या त्याला हिप्नॉटाइज करताहेत असं डॉनला वाटतं.थोड्या वेळाने बाइकवर बसून त्याचे वडीलही तिथे आलेले त्याला दिसतात.ते त्याला हाकाही मारतात.डॉन आपले बूट आणि जीन्स घेऊन त्यांच्या दिशेने धावत सुटतो;पण तिथे ओढा ओलांडून पोहोचेपर्यंत हेन्री,ती भुतं आणि डॉनचे वडील सारेच गायब झालेले असतात.पुढे सुटका झाल्यावर या प्रसंगाबद्दल बोलताना अनेकजण डॉनला असं सुचवण्याचा प्रयत्न करतात की हे त्याला पडलेलं स्वप्न असावं;पण डॉन मात्र आपण जागेपणीच हे सारं पाहिलं यावर ठाम असतो.त्यामुळे मनाच्या असंतुलित अवस्थेमुळे त्याला झालेले भास असावेत,असा निष्कर्ष डॉक्टर काढतात.या प्रसंगानंतर खूप वेळ डॉन हतबल होऊन बसून राहतो.त्याच्या मनात विचार येतो,'स्वतःचे कपडे फाडण्याएवढे लोक वेडे होत असणार ते बहुतेक असेच.' पण त्याच वेळी त्याच्या आतून आवाज येतो, 'तुला वेडं व्हायचं नाहीये.तुला यातून बाहेर पडायचंय.' डॉन लिहितो,'त्या दिवसांत अनेकदा कुणी तरी दुसरंच माझ्याशी बोलतंय;जंगलातून बाहेर पडण्यासाठी,माझं मन स्थिर राहावं यासाठी मला मदत करतंय असं मला वाटायचं.'मन स्थिर ठेवण्याचा आणखी एक उपाय त्याला माहिती असतो,तो म्हणजे देवाची प्रार्थना.त्या काळात डॉन मनापासून देवाची प्रार्थना करतो.तो लिहितो,'प्रार्थना करताना आपण काय म्हणतोय याचा मी आजवर कधीच विचार केला नव्हता, पण त्या काळात मात्र मी एकेक शब्द विचार करून उच्चारायचो.प्रार्थना केल्यावर मला आतून शांत शांत वाटायचं.मी पूर्ण भिजलेलो असलो तरी अंगात ऊब तयार व्हायची.'प्रार्थना करून झाल्यावर डॉन पुन्हा चालू लागतो.स्काऊटमध्ये शिकलेला आणखी एक नियम त्याला आठवत असतो.जंगलात हरवलात तर एखाद्या ओढ्याच्या काठाने चालत राहां,तो ओढा मोठ्या ओढ्याला किंवा नदीला जाऊन मिळेल.आणि अशा ठिकाणी नक्कीच एखादी मानवी वस्ती असेल.आता काही झालं तरी ओढ्याचा काठ सोडायचा नाही असं डॉन ठरवून टाकतो पण आता चालणंही त्याच्यासाठी तितकं सोपं राहिलेलं नसतं,कारण बूट पायाला बसत नसतात.ते भिजल्यामुळे आकुंचन पावलेत असं डॉनला वाटत असतं;पण प्रत्यक्षात चालून चालून त्याचे पाय सुजलेले असतात.थोड्या वेळाने तर ते ओढ्यात वाहूनच जातात.तसंच त्याच्या पँटचंही या काठावरून त्या काठावर टाकण्याच्या नादात पँटही वाहून जाते.
अंगावर पँट नसताना कॅम्पमध्ये जाणार कसं हा प्रश्न एकवेळ सोडवता येऊ शकतो;पण काटेकुटे, थंडी,पाऊस आणि डासांनी भरलेल्या जंगलात पँटशिवाय राहणं म्हणजे अशक्यच.पण डॉनपुढे दुसरा इलाज काय असतो? आज संध्याकाळपर्यंत काही झालं तरी आपण कॅम्पवर पोहोचूच,असं मनाशी म्हणत तो ओढ्याकाठून चालत राहतो.
पोटातल्या कावळ्यांमुळे बूट-पँट हरवण्यासारख्या 'छोट्या' गोष्टींकडे लक्ष देणं त्याला शक्य नसतं.खाऊन बारा तास कधीच उलटून गेलेले असतात.डोळ्यांसमोर त्याच्या आवडीचे पदार्थ नाचायला लागलेले असतात. त्याच्या मनात येतं,एक कप दुधाचं महत्त्व आजवर कधीच कळलं नसेल.डॉनला झाडांमध्ये वेगवेगळी फळं दिसत असतात;पण नक्की खात्री असल्याशिवाय रानटी फळं खाणं धोक्याचं आहे,एवढं त्याला माहिती असतं. ओढ्यात मासे असतात;पण ते तरी कच्चे कसे खाणार? त्यामुळे बराच काळ ओढ्यातलं पाणी पिऊनच त्याला भूक भागवावी लागते.
जवळपास दुसरा पूर्ण दिवस डॉन काही न खाता आपले जखमी पाय ओढत चालत असतो.दिवस मावळायला येतो तरीही मानवी वस्तीचं कुठलंच चिन्हं त्याला दिसत नाही.त्यातल्या त्यात दिलासा एवढाच की अंधार होण्याआधी त्याला स्ट्रॉबेरीने लगडलेलं झाड दिसतं.डॉन त्या झाडावर अक्षरशः तुटून पडतो.पुन्हा रात्र.पुन्हा तीच थंडी.पाऊस.तेच अंग फोडून काढणारे डास.आधीच रक्तबंबाळ झालेलं अंग कराकरा अंग खाजवत राहणं.अंगाचं मुटकुळं करून जॅकेट पांघरुणासारखं गुंडाळून एका झाडाखाली झोपण्याचा डॉनचा प्रयत्न यशस्वी होतो न होतो तोच पावसाला सुरुवात होते.
रात्रीच्या मिट्ट काळोखातच धडपडत उठून त्याला जरा बरी जागा शोधावी लागते.अखेर एक मोठ्या झाडाच्या ढोलीत त्याला आश्रय मिळतो.रात्रीतून ही धडपड करावी लागल्याबद्दल चिडचिड करण्याऐवजी अशी सुरक्षित जागा शोधून दिल्याबद्दल देवाचे आभार मानून तो झोपी जातो.पण त्या रात्री थंडी इतकी पडते की डॉनचे सांधे आखडून जातात.एखाद्या म्हाताऱ्या माणसाप्रमाणे
शिल्लक भाग पुढील लेखामध्ये…