पैसा हे तर फक्त एक साधन.चांगल्यासाठी तो एक ताकद होऊ शकतो,काही भयानकासाठी ही,किंवा नुसता पडून राहिल्यास निरर्थक.
आयुष्यात कधी कधी अशा वेळा येतात,की आपण करतोय त्यातून काही निष्पन्न होणार आहे की नाही,या विषयी आपण साशंक असतो.अचानक,कुठूनतरी एक अगदी साधीशी-छोटीशी खूण मिळते आणि वाटतं की आपण योग्य मार्गावर चाललो आहोत.जेव्हा जेसन स्टीव्हन्स आमच्या दुसऱ्या मासिक सभेला आला,तेव्हा असंच घडलं.
कॉन्फरन्स रूममध्ये मी आणि जेसन आपापल्या ठराविक जागी बसून त्याच्या अल्पाईन ऑस्टिनमधल्या कामाच्या अनुभवाविषयी बोलत होतो.मिस् मागरिट कपाटामधला रेड स्टीव्हन्सचा खोका घेऊन आली. काही न सुचवता सांगता जेसनने खुर्चीतून उठून, मागरिटच्या हातातून खोका घेऊन टेबलाच्या टोकावर ठेवला.त्यात काय विशेष असं वाटेल किंवा अगदी क्षुल्लक गोष्ट वाटेल खूप जणांना,पण जेसनमध्ये प्रगती झालीय हे मला जाणवलं.नेहमी अशा छोट्या गोष्टींकडे त्याचं लक्ष नसायचं.ही घटना लहान असली तरी माझ्या मते सकारात्मक खूण होती.
त्या मोठ्या पडद्यावरनं रेड स्टीव्हन्स आमच्याकडे डोळे रोखून बघायला लागला.चेहऱ्यावर जरा मिस्कल भाव होते.गस् कॉल्डवेलच्या रँचवरच्या जेसनच्या कामाच्या अनुभवाबद्दल गस् च्या मनात ते भाव असतील अशी शंका मला चाटून गेली.
त्याचा आवाज घुमला."इडनचे नंदनवन,जे टेक्सस् म्हणून ओळखलं जातं,तिथून सुखरूप परतल्याबद्दल तुझं मी स्वागत करतो,जेसन.गस् कॉल्डवेलच्या संगतीत एक महिना काढलास तू.गळवं झालेले हात पाण्यात धरण्याचा उपयोग होतो नक्कीच."
मी जेसनकडनं चक्क अस्फूट हास्याचा आवाज ऐकला.रेडचे बोलणे चालू झाले."जगात सर्वात जास्त गैरसमज असलेल्या गोष्टीबद्दल,म्हणजेच पैशाबद्दलआज आपण बोलणार आहोत.पैशानं जे करता येतं ते दुसऱ्या कशानंही करता येत नाही.पण जगातल्या उरलेल्या सगळ्या गोष्टींचा विचार केला तर पैसा कस्पटासारखा भासतो "
"उदाहरणार्थ,जगातला अख्खा पैसा तुझ्या आयुष्याचा एक दिवस वाढवू शकत नाही.म्हणून तर तुला ही दृश्य फीत बघता येत्येय आत्ता.पैसा कुणाला सुखी करत नाही हे जाणणं फार महत्वाचं आहे.मी लगेच तुला हे ही सांगतो की गरिबी पण तुला सुखात ठेवणार नाही.मी श्रीमंत होतो.आणि गरीब होतो,आणि बाकी परिस्थिती तशीच असली तर श्रीमंत असणं दोहोत बरं."
आम्ही सगळे हसलो तेंव्हा.
रेडने जरा गंभीर भाव आणले आणि बोलणे चालू ठेवले.
"जेसन,पैसा काय चीज आहे,याची तुला कल्पना नाही.आणि त्याचे मोल,ही संकल्पना तुला माहीत नाही. तुझा दोष नाही हा,तो माझा दोष आहे.पण येत्या तीस दिवसात वास्तविक जगातल्या सामान्य लोकांच्या जीवनात पैसा काय चीज असते,ते तुला कळेल.जगात पुष्कळसे घातपात,
घटस्फोट,अविश्वास,तणाव याचे कारण पैसा या विषयीच्या समजुतीचा अभाव हे असते. या कल्पना तुला अजिबात ओळखीच्या वाटणार नाहीत (कळणार ही नाहीत),कारण आपण सहजपणे श्वासोच्छ्वास करून हवा घेतो तशा सहजपणे तुला पैसा मिळलाय.फक्त पुढचा श्वास घेत रहायचं एवढंच करायचं."
"तू पैशाची बऱ्यापैकी उधळपट्टी केली आहेस,हे मला माहीत आहे.त्याची जबाबदारी माझ्यावरच येते.त्याचं कारण मीच आहे,कारण काम आणि पैसा यांच्या विनिमयाचं नातं समजण्यापासून मी तुला वंचित ठेवलं. गेल्या महिनाभरात अगदी मामुली कामही नीट केलं तर, त्यापासून जे समाधान आणि अभिमान प्राप्त होतो त्याची लज्जत तुला चाखायला मिळाली.
बऱ्याच लोकांच्या कष्टांमध्ये पैशाचा उगम असतो.मला वाटतं, तुला हे समजू लागायला पाहिजे."
"गेल्या महिन्यात तू जे काम केलंस त्याबद्दल गस् कॉल्डवेलने तुला पैसे दिले असतील,तर तुला साधारण पंधराशे डॉलर मिळाले असतील.तुझ्या दृष्टिने ती मामुली,असून नसल्यासारखीच रक्कम असेल.पण तुला विश्वासाने सांगतो की हाच सध्याचा दर आहे.आज तू निघशील तेव्हा मिस्टर हॅमिल्टन तुला एक लिफाफा देतील.त्यात पंधराशे डॉलर्स आहेत.येत्या महिन्यात तू अशा पाच व्यक्ती निवडायच्या की या पंधराशे डॉलर्स पैकी काही रक्कम त्यांना दिली तर त्यांच्या आयुष्यात खरोखर फरक पडणार आहे.मला तुझ्या हे लक्षात आणून द्यायचं आहे,की पैशाची कमतरता आणि त्यामुळे असलेली चिंता यांचा त्यांच्यावर काय परिणाम होतो,एकदा का तू त्यांना पैसे दिलेस म्हणजे बघ त्यांच्या जीवनातल्या खऱ्या प्रश्नांवर त्यांना कसं लक्ष केन्द्रीत करता येतं "
"मला ठाऊक आहे आपले मित्र म्हणवणाऱ्यांच्या समवेत काही तासातच पंधराशे डॉलर्स उडवलेस तू.तेच पंधराशे डॉलर्स व्यवस्थितपणे वापरले तर काय होतं हे तू समजण्याची वेळ आली आहे."
"महिन्याच्या शेवटी तू मिस्टर हॅमिल्टनला अहवाल देशील.पाच प्रसंग असे सांगायचे की परिस्थिती काय होती आणि त्याबाबत तू काय कृती केलीस.पैसा ही एक देणगी आहे हा धडा तू शिकलास असे मिस्टर हॅमिल्टनना वाटले तर पुढच्या महिन्यात मी तुला भेटेन."पडद्यावरून रेडची प्रतिमा हळूहळू लुप्त झाली.आम्ही थोडा वेळ गप्प बसलो.नंतर जेसन माझ्याकडे वळून म्हणाला, "मी काय करायचं ते मला समजलंय असं वाटत नाही.मला कुठे अशी माणसं सापडणार आणि कसं काय...." त्याला थांबवत मी म्हटलं,"अरे,तू जसं ऐकलंस तसंच मी ऐकलंय,त्याच सूचना.आणखी जास्त माहिती किंवा मदत देण्याचा मला अधिकार नाही.तुझा काका तुला जे धडे शिकवण्याचा प्रयत्न करतोय त्यातला हा धडा पण तुझा तुलाच शिकावा लागणार आहे रेड स्टीव्हन्स मोठा माणूस होता याची खात्री मी तुला देतो.आणि तू यशस्वी व्हावंस म्हणूनच तुला सर्व काही दिलंय."
रेडने सांगितल्याप्रमाणे खोक्यात एक पाकीट होते.ते काढून जेसनच्या हातात देत मी म्हटलं,"पुढच्या महिन्याच्या शेवटी किंवा त्याआधीच आम्ही तुझ्या भेटीची वाट बघतो."
गोंधळलेल्या चेहऱ्याने जेसन हळूहळू उठला.वळून दाराकडे गेला.काही वेळ मी आणि मिस हेस्टिंग्ज कॉन्फरन्स रूममध्ये थांबलो. शेवटी शांततेचा भंग करत ती म्हणाली,पाकिटातल्या त्या पैशाचं नक्की काय करायच हे त्याला नीट समजलय असं नाही वाटत मला.क्षणभर थांबून मी म्हटलं,"पैशांबद्दल आपण वर्षानुवर्षे शिकत आलोय.जेसन या शाळेत नवखा आहे.
त्याला खूप भरपाई करायची आहे."
पुढच्या महिन्याच्या शेवटी जेसनने संपर्क साधला.मी कबूल करतो की त्याच्या प्रगतीबद्दल मी साशंक होतो. दुसऱ्या दिवशी सकाळची वेळ जेसनने ठरवून घेतली. ठरलेल्या वेळी जेसनला आदबीने घेऊन मागरिट माझ्या ऑफिसमध्ये आली.ती आणि जेसन माझ्या समोरच्या चामड्याने वेष्टित केलेल्या खुर्ध्यावर बसले.
जेसन जरा भांबावल्यासारखा दिसला.थोडा वेळ मी थबकलो.एका महिन्यात पाच जण शोधून पैशांच्या सहाय्याने त्यांच्या आयुष्यावर सकारात्मक परिणाम करायला मला सांगितलं असतं तर मी काय केलं असतं असा विचार मनात आला.रेड स्टीव्हन्सचा कायदेशीर सल्लागार आणि इच्छापत्राचा व्यवस्थापक या माझ्या भूमिकेत मी शिरलो.करारपत्रात लिहिल्याप्रमाणे जेसनच्या हातून काही घडलं नसेल तर मला हा प्रवास तेथेच थांबवावा लागणार होता.जेसनच्या बाजूने बोलायचे झाले तर असं घडावसं वाटत नव्हते.आणि मी मान्य करतो की माझ्याही दृष्टिने तसे व्हायला नको होते.
शेवटी मी जेसनकडे वळून म्हणालो, "काय गड्या, रिपोर्ट द्यायची तयारी झालीय ना तुझी ?"
जेसनने मान हलवली आणि जाकिटाच्या आतल्या खिशातून एक चुरगळलेला कागद काढला.घसा साफ करून हळूहळू तो बोलायला लागला,"हे बरोबर आहे की नाही याची मला खात्री नाही.पण हे असं आहे खरं."
एकदा जरा उशिरा संध्याकाळी पार्किंग जागेत फंड जमा करण्यासाठी गाड्या धुणारी मुले दिसली.अंधार व्हायला लागला होता.त्यावरून त्यांचे दिवसाचे काम संपत आले असावे असा मी अंदाज केला.त्यांच्या व्यवस्थापकाला बोलावून चौकशी केली.ही मुले कोण आणि कशासाठी फंड गोळा करताहेत असं विचारल्यावर त्याने सांगितले की ती स्काऊटमधली मुले होती.
पुढच्या आठवड्यात त्यांना त्यांच्या जांबोरीला जायचे होते.फंड गोळा करण्याचा तो शेवटचा दिवस होता.आणि फंड थोडा कमी जमा झाला होता.परिणामी एक दोन मुलांना जाता येणार नव्हते.
म्हणून ती मुलं जरा निराश झाली होती. ठरवलेल्या रकमेपेक्षा किती पैसे कमी पडताहेत ते मी त्यांना विचारले. दोनशे डॉलरची तुट आहे असे त्यांनी खालच्या सुरात सांगितले.त्यांना ती जागा दहा मिनिटांत सोडावी लागणार होती.ठरावीक जागेत मी माझी गाडी उभी केली आणि मुलांना झटून काम करायला सांगितले,
त्यांची वेळ संपल्यावर मी एका मुलाजवळ दोनशे डॉलर्स दिले आणि गाडी घेऊन निघून गेलो
माझ्या संमतीच्या अपेक्षेने जेसनने माझ्याकडे पाहिले. त्याने पुढे चालू ठेवावे म्हणून मी फक्त मान हलवली.तो जरी चाचरत होता तरी कागदावर नजर टाकल्याने त्याला प्रोत्साहन मिळाले होते.पुढे मी एका मॉलमध्ये जाऊन गाडी पार्क करण्यासाठी जागा बघत होतो.एका जुन्या गाडीपुढे एक तरूणी छोट्या बाळाला घेऊन उभी होती.तिच्या मागे गाड्या घेऊन जाणारा ट्रक उभा होता. ट्रकच्या तरूण ड्रायव्हरला ती तरूणी मोठ्या आवाजात काही सांगत होती.त्या दोघांचा वाद चालू असताना मी माझ्या गाडीतून तिथे पोचलो.थांबून काय चाललंय असं त्याना विचारताच तो तरूण म्हणाला की जुन्या गाड्या हफ्त्याने देणाऱ्या एबीसी देणाऱ्या एबीसी कंपनीत तो नोकरीला होता.त्या तरुणीने कर्जाचे दोन हफ्ते चुकविले होते.महिन्याला शंभर डॉलर्स असा हप्ता होता तसल्या टपराट गाडीसाठी.ती तरुणी रडत सांगू लागली की तिचे छोटे बाळ आजारी होते.तिची गाडी काढून घेतली असती तर तिला नोकरीला मुकावं लागणार होते. मग काय झालं असतं ते तिला काय माहीत ? किती कर्ज आहे तिच्या नावावर असे मी ट्रक ड्रायव्हरला विचारता प्रत्येकी शंभर डॉलर्सचे चार हफ्ते तिच्याकडून येणे असल्याचे त्याने सांगितले.मी त्याला चारशे डॉलर्स दिले. आणि पूर्ण रक्कम भरली गेल्याची पावती त्या तरूण आईलां देववली.ही बघा त्याची प्रत."
सर्वोत्तम देणगी,जिम स्टोव्हॅल
चुरगळलेली आणि दमट झालेली एक पावती त्याने डेस्कच्या काठावर ठेवली.त्याने बोलणे चालू ठेवले."मी मॉलमध्ये होतो तेव्हा एक तरूण,त्याची बायको आणि दोन छोटी मुले खेळण्यांच्या विभागात खरेदीसाठी घुटमळत होती.प्रत्येक मूल पुन्हापुन्हा विविध खेळण्यांची मागणी करत होते.आईवडील त्यांना सांगत होते की बहुधा यंदा सांताक्लॉज येणार नाही.कारण त्यांच्या वडिलांची नोकरी सुटली होती.दुसऱ्या दालनात मुले भुसा भरलेल्या प्राण्यांकडे बघत होती तेव्हा मी त्यांच्या आईजवळ जाऊन तीनशे डॉलर्स दिले आणि बजावले की यंदा सांताक्लॉज त्यांच्या घरी जरूर येणार आहे,नाही कसा ?मी मॉलमधून बाहेर पडत होतो तेव्हा माझ लक्ष बाकावर बसलेल्या एका म्हाताऱ्या बाईकडे गेले.मी जवळून जात होतो तेव्हा तिची पर्स खाली पडली.मी उचलून तिला दिली.ती रडत असल्याचं मी पाहिलं.तिला कारण विचारलं तेव्हा तिनं सांगितलं की ती आणि हॅरॉल्डने सत्तावन्न वर्षाचे वैवाहिक जीवन घालवले होते.आणि आयुष्यात प्रथमच कस जगायचं ही पंचाईत आली आहे.त्यांच्या हृदयासाठी घ्यायच्या गोळ्यांसाठी दरमहा साठ डॉलर्स लागतात.मॉलमधला औषधविक्रेता तिची अन्नाची कपन स्वीकारून त्याबदल्यात औषधे देत नाही आहे.दोनशे डॉलर्स खर्च करून मी हॅरॉल्डची तीन महिन्यांची औषधे घेतली. आणि वीस डॉलर्स उरले ते मी तिला देऊन त्यांचा आवडीचा खाद्यपदार्थ घेण्यास सांगितले.
जेसनने माझ्याकडे अपेक्षेने पाहिले.मी हसलो आणि त्याला म्हणालो,"हे सारं ठीक आहे.पण तुला पाच उदाहरणं आणण्याची सूचना होती."
जेसन नेहमीपेक्षा नर्व्हस वाटला.तो म्हणाला,"एक दिवस गाडी चालवत असतांना रस्त्याच्या कडेला मी एक मोडकी गाडी पाहिली.मी बाहेर येऊन पाहिलं आणि ब्रायन नावाच्या एका तरूणाला भेटलो.तो जवळ जवळ माझ्याच वयाचा आहे.आम्हा दोघांमध्ये बऱ्याच समान गोष्टी आहेत असं आम्हाला आढळलं.मी माझ्या मोबाईलचा उपयोग करून गाडी ओढून नेणाऱ्या एका ट्रकला बोलावलं.त्यानी गाडी गॅरेजमध्ये नेली.तिथल्या दुरूस्ती करणाऱ्या मेकॅनिकने सांगितले की मशीन पार बिघडलं आहे आणि बदली करायला पाहिजे.ब्रायन अगदी घाबरून गेला.कारण त्याला शाळा आणि घर यामध्ये जा-ये करायला गाडीची गरज असायची. सातशे डॉलर्स खर्च येईल असे मेकॅनिकने सांगितले. ब्रायनला शॉक बसला कारण त्याच्याजवळ पैसे नव्हतेच.मी त्याला नवीन इंजिन घालायला लागणारे सातशे डॉलर्स दिले.
सदा तत्पर असणारी मिस हेस्टिंग्ज कापऱ्या आवाजात म्हणाली,
"सर याची बेरीज तर अठराशे डॉलर होते. मुळच्या पत्राप्रमाणे तर पंधराशे डॉलर्सचाच विनियोग करायचा होता."जेसन घाबराघुबरा होऊन खुर्चीत थोडा पुढे वाकून म्हणाला,"माझ्या पदरचे तीनशे डॉलर्स मी घातले.हरकत नाही ना?"
मला बोलायला अवसरही न देता मिस् हेस्टिंग्ज म्हणाली, "हो तर,बेशक.मिस्टर हॅमिल्टन उमदा आणि समजूतदार माणूस आहे." माझ्याकडे पहात म्हणाली, "हो ना,मिस्टर हॅमिल्टन ?"
न वाकणारी मागरिट आणि जेसन यांना मी उमदा आणि समजूतदार असल्याची खातरजमा दिली.आणि जेसन पैशाचे मोल हा महत्वाचा धडा शिकला.तो आपला धडा कधीच विसरणार नाही अशी आशा मला वाटली.मी पण कधी विसरणार नव्हतो.