आद्य पक्षी चित्रकार proto-bird painter

२१.०६.२४ या लेखातील शेवटचा भाग..

ऑद्युबाँचं काहीसं आगाऊपणाचं वागणं, स्वतःच्या कामाबद्दलचा अभिमान आणि वागण्यातला गावंढळपणा यामुळे फिलाडेल्फिया आणि न्यूयॉर्कमधल्या उच्चभ्रू समाजाने तसंच वैज्ञानिक संस्थांनीही त्याच्याकडे दुर्लक्ष केलं होतं.शिवाय त्याच काळात चार्ल्स विल्सन पील हा ख्यातनाम निसर्गचित्रकार आणि त्याची मुलं 'अमेरिकन ऑर्निथॉलॉजी' पुनरुज्जीवित करण्याचं काम करत होती. त्यांच्या स्पर्धेत ऑद्युबाँचा टिकाव लागणं अवघडच होतं.

त्यातच जॉर्ज ऑर्ड या विल्सनच्या जवळच्या कलाकार

मित्राने ऑद्युबाँवर कलाचौर्याचा आणि विल्सनच्या कामाचं श्रेय ढापण्याचा आरोप केला होता.तसंच ऑद्युबाँच्या चित्रात वैज्ञानिक गफलती असतात,असंही त्याने जाहीर करून टाकलं.एवढंच नव्हे,तर फिलाडेल्फियातील कुणीही त्याला कसलीही मदत करू नये, यासाठीही त्याने कसून मेहनत घेतली.

पण ऑद्युबाँला याच काळात काही पाठीराखेही भेटले.

त्यांत नेपोलियनचा पुतण्या चार्ल्स ल्युझियन बोनापार्ट होता.त्याने ऑद्युबॉला बरीच मदत केली.या चार्ल्सने 'बर्ड्स इन अमेरिका' नावाचं एक पुस्तक प्रसिद्ध केलं होतं.त्यात विल्सनच्या ग्रंथात नसलेल्या पक्ष्यांचा समावेश होता.त्याच्या पाठिंब्यावर ऑद्युबाँन इंग्लंडच्या बोटीत पाय ठेवला तेव्हा त्याच्या डोक्यात इंग्लंडला जाऊन काय करायचं याबद्दल कसलीही योजना नव्हती.या दीर्घ प्रवासात त्याने वर्गणीदार मिळवून हप्त्याहप्त्याने आपलं पुस्तक छापण्याची एक योजना आखली.त्याच्या पहिल्या माहितीपत्रकानुसार सुरुवातीला ऑद्युबाँ नर,मादी आणि पिल्लं अशा प्रकारची पक्ष्यांची ४०० चित्रं चित्रं सादर करणार होता.या प्रत्येकी तीन ते चार चित्रांशिवाय या पक्ष्यांचा रहिवास, त्यांच्या अन्नाचं वैशिष्ट्य आणि घरटी यांची माहितीही त्या पुस्तकामध्ये असणार होती.कला आणि विज्ञान यांचा अशा त-हेने या पुस्तकामध्ये अनोखा संगम पाहायला मिळेल,असं त्याने या परिपत्रकात म्हटलेलं होतं.या पुस्तकाच्या निर्मितीत त्या काळात सर्वोत्कृष्ट मानला जाणारा 'व्हॉटमन' कागद वापरण्यात येणार होता.त्या कागदाची निर्मिती ताग आणि कापसाच्या लगद्यापासून केली जात असे.त्यावर ही पक्ष्यांची जलरंगामधील चित्रं खुलून दिसतील याची ऑद्युबाँने खात्री दिली होती.प्रत्येक चित्र 'डबल एलफंट शीट'वर असणार होतं;म्हणजे त्याचा आकार ७० सें.मी. बाय ४५ सें.मी. एवढा असणार होता. हा कागद त्या काळात फक्त इंग्लंडमध्ये एकाच कागद कारखान्यात बनत होता.हे पुस्तक हप्त्याहप्त्याने वाचकांना घरपोच मिळणार होतं.प्रत्येक हप्त्यात तीन पक्ष्यांची चित्रं असणार होती.एक आकाराने मोठा पक्षी,एक मध्यम आकाराचा पक्षी आणि एक छोटा पक्षी.उदा.बाज, कोकीळा आणि चिमणी.या पक्ष्यांची पार्श्वभूमी ऑद्युबाँचा शिष्य जोसेफ मेसन चितारणार होता.अमेरिकेतील काही प्रतिष्ठित व्यक्तींची शिफारस पत्रं घेऊन २१ जुलै १८६१ या दिवशी ऑद्युबाँचे पाय इंग्लंडला लागले.लिव्हरपूल इथला एक श्रीमंत व्यापारी रिचर्ड रॅथबोन आणि त्याच्या कुटुंबियांनी ऑद्युबाँच्या या दीर्घ प्रकल्पाची सर्व आर्थिक जबाबदारी उचलली होती.रॅथबोनमुळे इंग्लंडमधील नामवंत शास्त्रज्ञ,

कलेचे चाहते आणि सर्वोत्कृष्ट मानले जाणारे मुद्रक यांना ऑद्युबाँ सहजतेने भेटू शकला.लिव्हरपूल बंदरात पाय ठेवल्यापासून बरोबर अकरा दिवसांनी तिथल्या शाही कला-विज्ञान आश्रय संस्थेत ऑद्युबाँच्या चित्रांचं प्रदर्शन भरवण्यात आलं होतं.इंग्लंड आणि युरोपमधल्या अनेक सरदार जहागिरदारांना या धाडसी चित्रकाराचं आकर्षण वाटू लागलं.त्याच्या नवनव्या मोहीमांना त्यांनी सढळ हाताने पैसा पुरवला.इंग्लंड आणि फ्रान्समध्ये त्याचं मानाने स्वागत होत असे. त्याच्या साहसाच्या हकीकती त्याच्याच तोंडून ऐकायला राजदरबारी लोकांची गर्दी जमत असे. खानदानी स्त्रियांच्या गराड्यात वावरताना त्याच्या वाणीला आणखी धार चढत असे.

या काळात इंग्लंडमध्ये खरं तर अनेक चित्रकारांशी ऑद्युबाँला स्पर्धा करावी लागली होती.जॉर्ज स्टब्ज,

एडविन लँडसीअर,जोसेफ मॅलार्ड टर्नर,एडवर्ड लीअर या साऱ्या आघाडीच्या चित्रकारांच्या चित्रांचे छापील नमुने बाजारात उपलब्ध होते.लीअरसारख्या काही तरुण चित्रकारांना हाताशी धरून जॉन गुल्ड 'बर्ट्स ऑफ युरोप' हा प्रकल्पही राबवत होते. असं असूनही ऑद्युबाँने ब्रिटिशांची मनं जिंकून घेतली.नोव्हेंबर १८२६ मध्ये एडिंबरातील विल्यम होम लाझार्सशी ऑद्युबाँने छपाईचा करार केला.लाझार्स हा त्या काळातला एक प्रसिद्ध एनग्रेव्हर होता.त्याच्यासाठी ऑद्युबाँने दहा चित्रं काढली.

१८२७ मध्ये लाझार्सच्या छापखान्यातील चित्रं रंगवणारे कलाकार संपावर गेले आणि लाझार्सने हे काम नाईलाजाने थांबवलं.पण त्यामुळे ऑद्युबाँला एक नवी संधी उपलब्ध झाली.लाझार्सचं काम पुढं चालू ठेवण्यासाठी रॉबर्ट हॉवेल्स पिता-पुत्र पुढे आले. हे त्यावेळच्या सर्वोत्कृष्ट एनग्रेव्हर्समध्ये गणले जात.त्यांनी लाझार्सच्या दहा एनग्रेव्हिंगमध्ये सुधारणा केल्याच;शिवाय ऑद्युबाँचा प्रकल्प पूर्णत्वास जाईपर्यंत त्याला पुढची अकरा वर्षं साथ दिली.या प्रकल्पाचं महत्त्व ओळखून त्यांनी लाझार्सपेक्षा कमी दरात हे काम केलं. शिवाय त्यांचं केंद्र लंडनमध्ये असल्यामुळे व्हॅटमन कागद लंडनहून एडिंबरोला नेण्याचा खर्चही वाचला.त्यामुळे या प्रकल्पाचा फायदा वाढण्याची शक्यता दिसू लागली.

१८२६ ते १८३८ दरम्यान ऑद्युबाँ पछाडल्यासारखा प्रवास करत होता.त्याने चार वेळा अमेरिका ते इंग्लंड आणि परत असा प्रवास केला.अमेरिकेत पोहोचल्यावर त्याची भटकंती फ्लोरिडाच्या दलदलीच्या प्रदेशापासून ते कॅनडाच्या लॅब्रेडोर प्रदेशापर्यंत सुरू असे. एखाद्या नव्या पक्षीजातीचा शोध लागल्याची बातमी कानावर पडली,की ऑद्युबाँ लगेच त्या भूभागात हजर होत असे.त्याने त्या काव्ळात चित्रबद्ध करून ठेवलेल्या अनेक जातींचे पक्षी आता नामशेष झाले आहेत.याच भटकंतीच्या काळात त्याने 'ऑर्निथॉलॉजिकल बायॉग्राफी' हा पंचखंडात्मक पक्ष्यांची वैज्ञानिक माहिती देणारा ग्रंथ पुरा केला.त्याच्या चित्रांच्या सोबत हा ग्रंथ पुरवला जाणार होता.

ऑद्युबाँने अमेरिकेतील पक्षीशास्त्राला खरोखरच शास्त्रशुद्ध पाया दिला.त्याच्यामुळे केवळ पक्षीच नव्हे तर प्राणी आणि वनस्पतींच्या अभ्यासाला एक नवी शिस्त लाभली. 'द बर्ड्स ऑफ अमेरिका' १८२७ ते १८३८ या काळात प्रकाशित होत गेलं.दरवर्षी मूळ योजनेनुसार २५ चित्रांचे प्रिंट्स ग्राहकांना टिनच्या पेट्यांतून घरपोच मिळणार होते.दरवर्षीच्या संचाची किंमत हजार डॉलर एवढी होती.त्या काळच्या धनिकांनासुद्धा ही जरा जास्तच वाटत होती. तरीही ऑद्युबाँला बऱ्याच श्रीमंतांनी सहाय्य केलं होतं.या योजनेत भाग घेणाऱ्या व्यक्ती आधीचा संच मिळाला की नव्या संचाचे पैसे देत असत. त्यातून पुढच्या संचाचा खर्च भागवण्यात येत असे.त्या काळात हा प्रकल्प यशस्वी झाला याचं श्रेय ऑद्युबाँच्या अथक परिश्रमांस जातं.ऑद्युबाँ हे सर्व करू शकला याचं कारण त्याच्या पाठीशी भक्कमपणे उभी असलेली त्याची पत्नी ल्युसी. ऑद्युबाँचं त्याच्या कार्यावर असलेलं प्रेम तिला मान्य होतं;त्या कार्याचं महत्त्वंही तिला कळत होतं.ऑद्युबाँची दोन्ही मुलंही चांगली चित्रकार होती.त्यांनी छपाईकलेचंही ज्ञान मिळवलं होतं. मोठेपणी ती वडिलांच्या व्यवसायात त्यांच्या चित्रांची पार्श्वभूमी चित्रीत करणं,चित्रांच्या छपाईवर लक्ष ठेवणं,अशी मदत करू लागली.

१८३१ मध्ये मारिया मार्टिन ऑद्युबाँच्या संपर्कात आली.

ती जलरंगात वनस्पती चित्रित करत असे; तिचा वनस्पतीशास्त्राचा अभ्यासही होता. ऑद्युबाँला ज्या अनेक चित्रकारांनी पार्श्वभूमीची चित्रं काढून मदत केली त्यात मारियाचं स्थान खूप वरचं आहे.उत्तरायुष्यात हळू हळू ऑद्युबाँला स्मरणशक्तीचा ऱ्हास आदी वृद्धत्वाची लक्षणं त्रास देऊ लागली;तसतसा तो त्याच्या आवडत्या उद्योगाच्या बाबतीत इतरांवर अवलंबून राहू लागला.त्या काळात त्याच्या दोन्हीही मुलांबरोबरच मारियाने त्याला साथ दिली.ऑद्युबाँचं एक वैशिष्ट्यं होतं.तो लोकांनी केलेल्या वर्णनावरून आणि पक्ष्याचा मृतदेह पाहून तो पक्षी जिवंतपणी पाहावा,तसं त्याचं चित्र काढत असे.

त्यामुळे त्याने पक्ष्यांच्या हत्येला उत्तेजन दिलं,असा त्याच्यावर आक्षेप घेतला जातो. 

तो काही अंशी खरा आहे;पण त्या काळात कॅमेरे नव्हते आणि ऑधुबाँच्या तो काही पर्वतांवर पोहोचणं,

कडेकपारीत राहणारे पक्षी पाहणं हे त्याला शक्य नव्हतं.ऑद्युबाँने ८७ भागात चित्रांच्या एकूण ४३५ प्लेट्स तयार केल्या. ४५७ जातींच्या पक्ष्यांच्या १०६५ चित्रांचा या महाकार्यात समावेश आहे. पक्ष्यांना त्यांच्या विविध अवस्थांत चित्रबद्ध करून पहिल्या महापक्षी ज्ञानकोशाचा निर्माता म्हणून त्याला त्याचं श्रेय देणं भाग आहे.त्याच्या ३०० छापील चित्रांचे पहिले तीन खंड प्रकाशित झाले.तोपर्यंत पक्ष्यांच्या अनेक नवीन जाती उघडकीस आल्या होत्या.त्याला या नव्या संशोधनाचा समावेश करून आणखी एक खंड काढायचा होता.पण १८३६- ३७ मधल्या आर्थिक मंदीमुळे त्याच्या वर्गणीदारांनी या नव्या खंडाला विरोध केला.

मग त्याने चौथ्या खंडात आणखी ३५ छापील पृष्ठं समाविष्ट केली.एका पानावर  एका गणातले सर्व पक्षी एकत्रित करून त्याने नव्याने सापडलेल्या पक्षीजाती लोकांपर्यंत पोहोचवल्या. याचं एक उदाहरण म्हणजे सुतार पक्ष्याच्या सहा जाती त्याने एका पानावर चित्रित केल्या. हा चौथा खंड प्रकाशित झाला तेव्हा तोपर्यंतच्या

उत्तर अमेरिकी भागातील जवळ जवळ सर्व जातींचा त्याच्या एकूण संग्रहात समावेश झालेला होता.

अचूकतेबाबत कुठलीही तडजोड ऑद्युबाँला मान्य नव्हती.चौथ्या खंडातल्या पक्ष्यांची शास्त्रीय माहिती अगदी बिनचूक असावी,यासाठी त्याने विल्यम मॅक् गिलीव्हर या स्कॉटिश पक्षीतज्ज्ञाला नोकरीवर ठेवलं. 'बर्ड्स ऑफ अमेरिका' बरोबरच्या 'ऑर्निथॉलॉजिकल बायॉग्राफी' या सहग्रंथामध्ये असलेला मजकूर तपासून ठाकठीक करण्याचं काम मॅक् गिलीव्हरने मन लावून केलं.पक्ष्यांची शास्त्रीय माहिती,वर्गीकरण,जगण्या -

संदर्भातील सवयी यांची अचूक माहिती या ग्रंथात सापडते.या खंडाचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे या खंडात पक्ष्यांच्या शोधात हिंडताना त्याला आणि इतरांना आलेले अनुभव आणि त्या पक्ष्यांसंबंधीच्या दंतकथा यांचाही समावेश आहे.

या सर्व कार्याचा एकूण खर्च किती याचा खरा अंदाज करणं अगदी अवघड काम आहे.ऑद्युबाँने त्याच्या सहाय्यकांना,मदतनीसांना ठरलेला पगार वेळच्या वेळी देण्याची काळजी घेतली होती.त्याचा प्रवास,त्याचे वाटाडे,

त्या प्रवासात त्याने केलेली साहसं,अंडी नीट पाहता यावी म्हणून पक्ष्यांच्या घरट्यांमध्ये डोकावताना पक्ष्यांनी केलेली हल्ले,प्रवासात धडपडून झालेल्या जखमा आणि कुटुंबीयांचा विरह यांचं मोल करणं अवघड आहे.पुढच्या काळात, तांब्याच्या पत्र्यांवर चित्र कोरणारे,टॅक्सीडर्मिस्ट, वनस्पतीशास्त्रज्ञ इत्यादींना मोबदला आणि बक्षिसं देण्यात त्यानेकधीच हयगय केली नव्हती. 

याशिवाय त्याचे ग्रंथ खपवण्याचा उद्योगही त्यालाच करावा लागत होता.चित्रात अचूकता असावी यावर त्याचा कटाक्ष असल्यामुळे एकाच पक्ष्याची अनेक चित्रं तो काढत असे;मग त्यातून सर्वोत्कृष्ट छपाईयोग्य चित्र निवडलं जाई.या अमाप कष्टांमुळे साठीनंतर त्याला स्मृतीभ्रंश झाला.१८५१ मध्ये वयाच्या ६५व्या वर्षी त्याचं निधन झालं.त्यानंतर काही काळातच त्याच्या दोन्ही मुलांचं निधन झालं.त्यामुळे नातवंडांना वाढवण्याची जबाबदारी ल्युसीवर आली.आयुष्यभर ती फक्त कठीण प्रसंगांना तोंड देतच जगली होती.नवऱ्याच्या अनोख्या उद्योगाला तिने होता होईतो मदत केली होती;

त्याच्या अखेरच्या काळात त्याची शुश्रुषाही मन लावून केली होती. त्याच्या गैरहजेरीत त्याचा पत्रव्यवहार ल्युसीच सांभाळत असे.अनेक हस्तलिखित नोंदींच्या नकला करताना त्यातलं इंग्रजी सुधारण्याचं कामही तिने केलं होतं.ऑद्युबाँ इंग्लंड आणि युरोपमध्ये असताना त्याच्या गैरहजेरीत त्याचे ग्रंथ खपवायचा उद्योगही तिने स्वेच्छेने केला होता.त्यांचं मूळ घर तिने भाड्याने दिलं.

नातवंडांच्या संगोपनाला पैसे हवेत म्हणून तिने ऑद्युबाँची मूळ जलरंगातील चित्रं विक्रीस काढण्याचं ठरवलं.त्या वेळी अमेरिकेत यादवी युद्ध जोरात सुरू होतं.तेव्हा ही चित्रं कुणीच खरेदी करेनात.केवळ ब्रिटिश म्युझियमकडून 'बघू' एवढं तरी उत्तर मिळालं होतं.मात्र ल्यूसी आशावादी होती.१८६२ मध्ये तिने पुन्हा प्रयत्न सुरू केले.प्रथम 'द न्यूयॉर्क हिस्टॉरिकल सोसायटी'साठी तिने या चित्रांचं प्रदर्शन मांडलं. संस्थेच्या सदस्यांना तिने सर्व चित्रांचा परिचय करून दिला.चित्रं काढण्यात ऑद्युबाँला पडलेल्या कष्टांचा पाढा तिने त्यांच्यासमोर वाचला.रोज कित्येक तास ती हा उद्योग करत होती.सोसायटीच्या कार्यकारी समितीने अखेर हा ठेवा विकत घ्यायचं ठरवलं.

ऑद्युबाँची चित्रं कोरलेले तांब्याचे पत्रे एका तांबं वितळवणाऱ्याने तांब्याच्या भावाने विकत घेतले. ते पत्रे वितळवले गेले.पत्रे वितळवणाऱ्या कारखान्याच्या मालकाच्या मुलाने त्यांचं मोल ओळखलं; तोपर्यंत बरेच पत्रे वितळवून झाले होते.पण त्याने उरलेले ७८ पत्रे वाचवले. ल्यूसी ब्लेकवेल ऑद्युबाँ १८७४ साली ख्रिस्तवासी झाली.

मृत्यूपूर्वी तिने पतीचं चरित्र लिहून ठेवलं होतं.त्यांच्या घराच्या दुसऱ्या मजल्यावर तिने लहान मुलांसाठी एक खासगी शाळा सुरू केली होती. त्या उत्पन्नातून ती नातवंडांना वाढवत होती.या शाळेत जॉर्ज बर्ड ग्रिनेल नावाचा मुलगा शिकून मोठा झाला.त्या शाळेत शिकताना जॉर्जला शिक्षणाबरोबरच ऑद्युबाँच्या घरात असलेल्या बऱ्याच गोष्टींचं आकर्षण वाटे.पेंढा भरलेले प्राणी,

फांद्यांवर बसवलेले मृत पक्षी,आणि ऑद्युबाँचं प्रचंड मोठं पोर्ट्रेट,हे त्याच्या आकर्षणाचे विषय होते. १८८६ मध्ये जॉर्ज ग्रिनेलने 'फॉरेस्ट अँड स्ट्रीम' मासिकाचं संपादकपद स्वीकारलं.त्याने उत्तर अमेरिकेत पक्ष्यांची होणारी बेसुमार हत्या थांबवण्याची चळवळ सुरू केली.या चळवळीच्या सदस्यांच्या मदतीने त्याने 'द ऑद्युबाँ सोसायटी'ची स्थापना केली.या संस्थेला हजारो सदस्य मिळाले.एवढंच नव्हे,तर अमेरिकेच्या घटक राज्यांत वेगवेगळ्या ठिकाणी ऑद्युबाँ संस्था स्वतंत्रपणे प्रस्थापित करण्यात आल्या.

१९०५ साली त्या सर्व संस्थांची मिळून 'नॅशनल असोसिएशन ऑफ ऑद्युबाँ सोसायटीज फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ वाइल्ड बर्ड्स अँड ॲनिमल्स' ही संघटना स्थापन झाली.या संस्थेने केलेल्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील प्रयत्नांमुळे जगातल्या वेगवेगळ्या देशांमध्ये प्राणी आणि निसर्ग संरक्षणविषयक अनेक कायदे निर्माण झाले.आज जे काही निसर्गधन आपल्याला पाहायला मिळतंय ते ऑद्युबाँ आणि त्या संस्थेकडून स्फूर्ती घेऊन स्थापन झालेल्या संघटनांमुळेच पाहायला मिळतं.या संस्थांनी ऑद्युबाँला खऱ्या अर्थाने अमर केलं,असंच म्हणावं लागतं...!

जॉन जेम्स ऑधुबाँ - John James Audubon

आद्य पक्षी चित्रकार जॉन जेम्स ऑधुबाँ हा १९व्या शतकातला निसर्ग चित्रकार केवळ निरीक्षणांतून पक्ष्यांची अफलातून चित्रं काढत असे.या चित्रांनी अमेरिकेतल्या पक्षीशास्त्राच्या अभ्यासाला दिशा मिळाली.आज दोनशे वर्षांनंतरही 'द ऑधुबाँ सोसायटी' मार्फत त्याने पक्षीमित्रांच्या मनात आदरस्थान मिळवलेलं आहे.या झंगड चित्रकाराची ही कथा

▶ जॉन जेम्स ऑद्युबाँ हे नाव बहुतेक निसर्गप्रेमींना ठाऊक असतं,ते त्याच्या अमेरिकी पक्ष्यांच्या चित्रांमुळे.

ऑद्युबाँला चित्रकलेची नैसर्गिक देणगी लाभलेली होती.

त्याने उत्तर अमेरिकी खंड उभं आडवं पिंजून काढलं;त्या भटकंतीमध्ये दिसलेल्या सर्व पक्ष्यांची आणि प्राण्यांची जिवंत वाटावीत अशी चित्रं त्याने स्वप्रयत्नांनी रेखाटली.

ऑद्युबाँची ही चित्रं पाहून आपल्याला थक्क व्हायला होतं.चित्रकलेच्या या एक तपाच्या तपश्चर्येतून 'द बर्ड्स ऑफ अमेरिका (१८२७-३९)' याची निर्मिती झाली.

आजही ते कार्य जाणकारांना वंदनीय वाटतं.त्याचं तितकंच महत्त्वाचं पण दुर्लक्षित कार्य म्हणजे 'द व्हिव्हिपेरस क्काडुपेड्स ऑफ अमेरिका'. (गर्भाशयात वाढून जन्म घेणारे अमेरिकी चतुष्पाद) (१८४५-१८४८).

ऑद्युबाँ पक्षी ओळखून त्यांना शास्त्रीय नावंही देई.

त्याकामीही त्याचा कुणीच गुरू नव्हता.ऑद्युबाँचं एकूणच आयुष्य अतिशय चित्तचक्षुःचमत्कारिक होतं.त्याला साहसाची आवड होती.स्टारट्रेकचं बोधवाक्य 'व्हेअर नो मॅन हॅज गॉन बीफोर' हे त्याने शे-दीडशे वर्षं आधीच आत्मसात केलं होतं.

मी जुन्या पुस्तक-मासिकांच्या शोधात हिंडायचो, त्या काळात एक दिवस ऑद्युबाँ सोसायटीचं निसर्गविषयक आणि निसर्ग संरक्षणविषयक नियतकालिक माझ्या हाती लागलं. संपादकीयाच्या वरती नेहमीप्रमाणे संपादकाचं छायाचित्र छापायचं सोडून एका पदकाचं चित्र छापलेलं होतं.त्या पदकाच्या मध्यभागी ऑधुवाँचं चित्र होतं आणि भोवती'अमेरिकन ऑद्युबाँ सोसायटी'असा मजकूर होता.ते वाचून आणि पाहून मी खूप प्रभावित झालो.ऑद्युबाँबद्दल त्या आधीही मी वाचलेलं होतं.त्यामुळेच जेव्हा एका प्रदर्शनात त्याच्यावरचं एक छोटेखानी पुस्तक दिसलं,

त्याक्षणीच मी ते उचललं होतं.'द इसेन्शियल जॉन जेम्स ऑद्युबाँ' हे ते पुस्तक; अवघ्या ११२ पानांचं.त्याची लेखिका आहे अँनेट ब्लाउगुंड.

जॉन जेम्स ऑद्युबाँच्या पूर्वायुष्याची जी त्रोटक खरी माहिती एकत्रित करण्यात आली आहे, त्यानुसार झाँ आद्युबाँ या दर्यावर्दी कप्तानाचा तो मुलगा होता.वडील मालदार होते.त्यांनी सेंट डॉर्मिगे बेटावर (म्हणजे आताचं हैती) बरीच जमीन खरेदी केली होती.हे बेट त्यावेळी फ्रेंच वसाहतीचा भाग होतं. झाँ आद्युबाँनी आपल्या इस्टेटीवर एक बाई ठेवली होती.तिचं नाव जोआन राबीन.या विवाहबाह्य संबंधातून झालेला मुलगा म्हणजे झाँ (ज्युनिअर).झाँ (धाकटा) याचा जन्म २५ एप्रिल १७८५ या दिवशी झाला.साहसाची आवड,कामाचा पिच्छा पुरवून ते पूर्ण करणं,एकाग्रता आदी गुण त्याला वडिलांकडून वारसा म्हणून मिळाले;तर चित्रकलेचा वारसा त्याला आईकडून मिळाला.त्याच्या जन्मानंतर काही महिन्यातच त्याच्या आईचं निधन झालं.त्यामुळे तान्ह्या झाँला त्याच्या वडिलांकडे फ्रान्समध्ये पाठवण्यात आलं.तिथे त्याच्या वडिलांच्या धर्मपत्नीने त्याचं संगोपन केलं. १७९४ मध्ये नऊ वर्षांच्या झाँला त्याच्या वडिलांनी आणि सावत्र आईने दत्तक घेऊन त्याला ऑद्युबाँ घराण्याचं नाव वापरायचा मार्ग मोकळा करून दिला.तो अकरा वर्षांचा असताना वडिलांनी त्याला नौदलात भरती करण्याच्या दृष्टीने नेव्हल ॲकॅडेमीत दाखल केलं.तिथे त्याने तीन वर्ष कशीबशी पार पाडली; तेव्हा हा मुलगा नौदलात जाण्याच्या लायकीचा नाही,याबद्दल त्याच्या वडिलांची खात्री पटली.

अशा प्रकारच्या कोणत्याही प्रशिक्षणापेक्षा झाँचा वन्य पशू-पक्ष्यांकडे अधिक कल होता.जेव्हा केव्हा संधी मिळेल तेव्हा तो वडिलांच्या इस्टेटीतील आणि आजूबाजूच्या वनात जात असे;तिथे पेस्टल रंग आणि ग्राफाइटच्या साहाय्याने वन्यजीवांचं रेखाटन करत असे.

तो ही रेखाटनं करायला कुठे आणि कसा शिकला हे एक कोडंच आहे;पण या बाबतीत त्याला कुठलाही गुरू नसावा;एकलव्याच्या निष्ठेने,हौशी चित्रकारांसाठी त्याकाळी उपलब्ध असलेली पुस्तकं वाचूनच तो चित्रकार बनला असावा.वयाच्या अठराव्या वर्षी ऑद्युबाँने नेपोलियनच्या लष्कर भरतीतून सुटका व्हावी म्हणून अमेरिकेत पळ काढला.त्याने आता 'झाँ' हे नाव बदलून 'जॉन' हे इंग्लिश नाव लावायला सुरुवात केली. नाव बदलणं त्याला जमून गेलं तरी त्याच्या उच्चारण पद्धतीतून त्याचं फ्रेंच मूळ अखेरपर्यंत लक्षात येत असे.१८१२ मध्ये त्याने अमेरिकी नागरिकत्व मिळवलं.अमेरिकेत त्याच्या वडिलांनी फिलाडेल्फियाच्या जवळ खूप वर्षांपूर्वी एक शेत खरेदी केलं होतं.त्याची जबाबदारी आता जॉनवर सोपवण्यात आली.हे जॉनच्या पथ्यावरच पडलं. इथे त्याने अमेरिकेतील पक्ष्यांची रेखाटनं करायला सुरुवात केली.त्यामुळे त्याचं शेतीकडे दुर्लक्ष होऊ लागलं.हळूहळू त्याने नव्या पक्ष्यांच्या शोधात दूरवर भटकायला सुरुवात केली.ऑधुबाँच्या स्थलांतरामागे आणखी एक कारण होतं.आपण अनौरस आहोत,ही भावना बालपणापासून त्याला सतावत असे.यामुळेच आपण स्वतंत्रपणे मोठं व्हायचं ही जिद्द,कष्ट करण्याची क्षमता,खोटा मोठेपणा आणि स्वतःबद्दल खऱ्या-खोट्या आख्यायिका निर्माण करणं,ही वृत्ती त्याच्या अंगी बाणली असावी. कारण पुढे त्याच्या हयातीतच त्याच्याबद्दलच्या काही दंतकथा निर्माण झाल्या होत्या.आद्युबाँबद्दलची एक अफलातून आख्यायिका म्हणजे तो राजपुत्र होता.फ्रान्सचा राजा सोळाव्या लुईचा हरवलेला मुलगा म्हणजे ऑद्युबाँ ही अफवा कुणी आणि कशी पसरवली हे कळायला मार्ग नाही;पण ती दीर्घकाळ अमेरिकेत प्रचलित होती.दुसरी एक अशीच कहाणी म्हणजे फ्रान्सचा विख्यात चित्रकार झाक्कस लुईस डेव्हीड (१७४८-१८२५) याच्याकडे ऑद्युबाँचं चित्रकारीचं प्राथमिक शिक्षण पूर्ण झालं होतं.

ऑद्युबाँच्या चित्रांवर त्या चित्रकाराचा प्रभाव होता,हे निश्चित.मात्र त्याच्याकडून ऑद्युबाँने थेट प्रशिक्षण घेतल्याचा पुरावा उपलब्ध नाही.आणखी एका जबरदस्त हकीकतीला तर ऑद्युबाँनेच खतपाणी घातलं असं म्हटलं जातं;ती म्हणजे,अमेरिकेत गौरवर्णीयांच्या दृष्टीने आदराला पात्र असा शिकारी डॅनिएल बून (१७३४-१८२०) याच्याबरोबर ऑद्युबाँ अनेक शिकारी मोहीमांमध्ये साथीदार म्हणून वावरला होता.या अफवेचा ऑद्युबाँने त्याच्या चित्रांच्या प्रसिद्धीसाठी फायदा करून घेतला होता,असंही म्हटलं जातं.

ऑद्युबाँला जनसंपर्काची हातोटी लाभलेली होती.त्याच्या साहसी प्रतिमेची वृद्धी करायला तो या दंतकथांचा उपयोग करून घेत असे असंही म्हटलं जातं.ऑद्युबाँचे टीकाकार मात्र ऑद्युबाँने त्याच्याबद्दलच्या आख्यायिका तयार व्हायला स्वतःच खूप हातभार लावला होता,त्या अमेरिकाभर कशा पसरतील याबद्दलही तो प्रयत्नशील असे,असं म्हणतात.याच दंतकथांच्या पसाऱ्यातून अनेक अभ्यासकांनी त्याच्या आयुष्याचं खरंखुरं चित्र रंगवलं,तेही 'सत्य हे कल्पिताहून अ‌द्भुत असतं' या उक्तीचा प्रत्यय आणून देणारं आहे,यात शंकाच नाही.रानावनात हिंडताना जॉनजवळ कायम एक स्केच पॅड,पेन्सिली आणि त्याआधीच्या पक्षीतज्ज्ञांची संदर्भ पुस्तकं असत.त्या काळात ही पुस्तकं चुकीच्या माहितीने भरलेली तर होतीच;पण त्यातली माहिती ही अगदी त्रोटक आणि अपूर्ण स्वरूपाची असे.त्या काळातील इतर अनेक निसर्गशास्त्रज्ञांप्रमाणेच जॉनने स्वतःच पक्ष्यांबद्दल अधिक आणि अधिकृत माहिती मिळवायला सुरुवात केली.त्याचबरोबर प्रत्येक भटकंतीत तो पक्ष्यांची घरटी,त्यांची अंडी, पिसं,मृतदेह तसंच खारी,रॅकूल,

ओपोसम,साप, सरडे आणि बेडूकही गोळा करू लागला. मारलेल्या पशुपक्ष्यांच्या मृतदेहांमध्ये भुस्सा किंवा पेंढा भरून तो ते जतन करू लागला. त्यासाठी त्याने यातील तज्ज्ञ लोकांशी ओळखी वाढवल्या.पक्ष्यांचं जीवन समजावून घेण्यासाठी त्यांच्या पायात पातळ पत्र्याची कडी बसवायचा उद्योग करणाऱ्या काही आद्य पक्षी निरीक्षकांमध्ये त्याचा समावेश होतो.त्याकाळात ऑधुबॉ या पक्ष्यांच्या पायांवर चांदीची वळी चढवत असे.पक्ष्यांची वर्तणूक नोंदवण्यासाठी निरीक्षणं करताना तो तासन् तास निश्चल बसून राहत असेच;पण तहानभूक विसरून त्यांचा नंतर पाठलाग करायचा प्रयत्न करत असे.

या भटकंतीच्या काळात तो शिकार करायला शिकला.

त्याची ख्याती एक नेमबाज म्हणून दुनियाभर पसरली.

त्याची दुनिया अर्थात अमेरिकेपुरती मर्यादित होती पण बोलताना तो जग फिरल्यासारखा बोलत असे.तो ज्या शहरात जाई तिथे कायम सर्व प्रकारच्या पार्ट्यांमध्ये त्याचा सहभाग असे.त्याच्या वाक् चातुर्याने तो तरुणींवर छाप पाडण्यात यशस्वी होई.यातच कदाचित त्याची स्वतःबद्दल आख्यायिका निर्माण करण्याची वृत्ती दडलेली असावी.ऑद्युबाँची पहिली पेंटिंग्ज स्थिर बसलेल्या पक्ष्यांची होती.त्यांतली अनेक चित्रं काहीशी हौशी चित्रकारी दाखवतात.त्या काळात त्याच्यावर जॉर्जेस लुई लक्लर्क,कोम्ते द बफाँ या चित्रकारांचा प्रभाव होता,हे स्पष्ट होतं. त्याच्यावर आणखीही एका चित्रकाराचा प्रभाव सुरुवातीच्या काळात जाणवतो,असं त्याच्या चरित्रकारांचं म्हणणं आहे.तो चित्रकार म्हणजे पंधराव्या लुईच्या दरबारात असलेला झाँबाहिस्ते उड्री.

लवकरच ऑद्युबाँच्या लक्षात आलं,की स्थिर बसणं हा खरं तर पक्ष्यांचा स्वभाव नाही.त्यामुळे तो चित्रातून पक्षी सजीव कसे भासतील यावर उपाय शोधू लागला.त्यावर उपाय सापडण्याआधीच त्याचं आयुष्य सजीव करणारी एक घटना घडली.जॉन त्याचे शेजारी मिस्टर ब्लेकवेल यांची मुलगी ल्युसी हिच्या प्रेमात पडला. ल्युसीलाही हा मुलगा आवडला.त्यांचं लग्न होण्यात त्यामुळे कुठलीच अडचण आली नाही.

पक्ष्यांच्या नादात हिंडणाऱ्या जॉनचं त्याच्या त्या इस्टेटीकडे अजिबातच लक्ष नव्हतं.कर्ज फेडण्यासाठी मग हा सर्व जमीन जुमला त्याला विकावा लागला.कर्ज फेडून उरलेल्या पैशांसह इ.स.१८१० मध्ये तो आपल्या कुटुंबासह केंटकी राज्यातील हेंडर्सन या गावी राहायला लागला. त्याचा मित्र आणि व्यावसायिक भागीदार फर्डिनांड रोझीयर हाही तिथे आला.त्या दोघांनी तिथे एक व्यापारी केंद्र म्हणजे 'ट्रेडिंग पोस्ट' स्थापन केलं.

यासाठी त्यांनी मिसुरी राज्यातील सेंट जेनेव्हीव्ह येथे एक वखारही प्रस्थापित केली.दुर्दैवाने याच वेळी युरोपमध्ये नेपोलियनने युद्ध चालवलं होतं.त्यामुळे अमेरिकेने आयातीवर बंदी घातली आणि हा ऑधुबाँचा उद्योग अल्पायुषीच ठरला.मग ऑधुबॉंने हेंडर्सनमध्ये एक दुकान टाकलं.वाणसामानासह सर्व विक्री केंद्र असं याचं स्वरूप होतं.या व्यावहारिक निर्णयाचा त्याला फायदा झाला.त्याने काही जमीन विकत घेतली;तिथे एक घरही बांधलं.तोपर्यंत त्याने २०० पेंटिंग्ज चितारली होती. दुर्दैवाने ही पेंटिंग्ज उंदरांनी खाऊन टाकली.याच सुमारास त्याने एका व्यवसायात पुन्हा मार खाल्ला.त्याला कर्ज झालं.ते कर्ज फेडता आलं नाही म्हणून १८१९ मध्ये त्याला तुरुंगवास भोगावा लागला होता.तेव्हा घर आणि जमीन विकून तो तुरुंगातून सुटला;पण त्याचं दिवाळं निघालेलं होतं.यामुळे काही काळ तो नैराश्याच्या गर्तेत सापडला;पण लवकरच त्याने स्वतःला सावरलं.तुरुंगात असतानाही पक्ष्यांची चित्रं रंगवणं त्याने थांबवलेलं नव्हतं.तुरुंगातून बाहेर पडल्यानंतर त्याने उत्तर अमेरिका खंडातले जास्तीत जास्त पक्षी रेखाटून 'ऑर्निथॉलॉजिकल सर्व्हे ऑफ अमेरिका' म्हणजे अमेरिकेतील पक्ष्यांचे सचित्र चित्रण पूर्ण करण्याचा निश्चय केला.यातली बरीचशी तैलचित्रं तो पाच ते पंचवीस डॉलर्सना विकू लागला.

उत्तर अमेरिकेतील पक्ष्यांची चित्रं रेखाटण्यामागे ऑद्युबाँचे तीन हेतू होते - याआधी ज्यांनी ज्यांनी हे काम हाती घेतलं होतं,त्यांच्यापेक्षा जास्त अचूक,बिनचूक,शास्त्रशुद्ध अशी चित्रं काढून कीर्ती मिळवणं,पक्षी निरीक्षणाबद्दल जागृती निर्माण करणं,तसंच भरपूर पैसा कमावणं. यासाठी ऑद्युबाँ कित्येक दिवस रानावनात एकटा भटकायचा.

एखादा नवा पक्षी दिसला की तो त्याचा पाठलाग करत असे;त्या पक्ष्याच्या सवयी आणि राहण्याच्या ठिकाणाचा शोध घेण्याकरता हरत-हेचे प्रयत्न करत असे.या प्रकारच्या संशोधनात अनेक संकटं येतात याची वाच्यता तो त्याच्या घरात कधीही करीत नसे. घरच्यांनी उगीच चिंता करत बसावं,हे त्याला मान्य होणारं नव्हतं.

१८२० मध्ये ऑद्युबाँला सिनसिनाटी महाविद्यालयाच्या वेस्टर्न म्युझियममध्ये टॅक्सीडर्मिस्ट आणि प्राणी-पक्ष्याच्या मृतदेहांच्या मागे त्यांची नैसर्गिक पार्श्वभूमी रंगवण्याचं काम मिळालं.त्यामुळे तो कुटुंबियांसह सिनसिनाटीला राहायला लागला.हे संग्रहालय स्थापन करणारा डॅनियल ड्रेक ऑद्युबाँच्या कामाच्या प्रेमात पडला होता. त्यामुळे त्यानेच ऑद्युबाँच्या निसर्गचित्रांचं पहिलं प्रदर्शन भरवलं.टॅक्सीडर्मीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाला जोड देण्यासाठी ऑद्युबाँने सिनसिनाटीत चित्रकला प्रशिक्षण वर्ग सुरू केला.सुरुवातीलाच त्याला पंचवीस विद्यार्थी मिळाले.त्यातलाच एक विद्यार्थी जोसेफ मेसन;पुढे 'बर्ड्स ऑफ अमेरिका' या महापक्षिकोशनिर्मितीत ऑद्युबाँने त्याला सहकारी म्हणून स्थान दिलं. ऑद्युबाँची पक्ष्यांची चित्रं आणि त्याला शास्त्रीय पार्श्वभूमीची जोड या प्रकल्पातल्या त्याच्या सहकाऱ्यांमध्ये मेसनने कायमच त्याचा उजवा हात म्हणून काम केलं.संपूर्ण उत्तर अमेरिकेतील पक्ष्यांच्या चित्रीकरणासाठी,त्यांच्या सवयी अभ्यासण्यासाठी ऑद्युबाँने मिसुरी नदीच्या दक्षिण भागात प्रवास करायचं ठरवलं,त्यावेळी उत्तर अमेरिकेचा बराच मोठा भूभाग तेथील स्थानिक मूळ रहिवासी टोळ्यांच्या अधिपत्त्याखाली होता.गोऱ्या अमेरिकेच्या सीमांचा विस्तार करणाऱ्यांना तेव्हा 'फ्रंटियर्स मेन' म्हणण्यात येत असे.ऑद्युबाँ बरेचदा त्यांच्याबरोबर त्यांच्यासारखाच वेष परिधान करून भटकत असे.कातडी कपडे,तशीच पादत्राणं आणि अमेरिकी रानगव्यांच्या कातड्याचा लांब कोट,या वेषात त्याची भटकंती सुरू होती.१८२२ नंतरच्या त्याच्या भटकंतीच्या प्रत्येक दिवसातील बारीक सारीक घटनांची तो नोंद ठेवत होता.याखेरीज नातेवाईक,जवळचे मित्र,ओळखीपाळखीचे लोक आणि व्यावसायिक परिचितांना त्याने शेकडो पत्रं लिहिली.

(हटके भटके, अज्ञाताचा शोध घेत फिरणाऱ्या अवलियांच्या कहाण्या,निरंजन घाटे,समकालीन प्रकाशन) दुर्दैवाने त्याच्या नातीने त्याच्या बऱ्याच नोंदवह्यांची वाट लावली;कच्ची रेखाटनं विकून टाकली.

ऑद्युबाँ हा रानावनात हिंडणारा मुक्त माणूस होता.त्याच्या पत्रात (त्याच्या नातीच्या मते) काही वेळा अशिष्ट भाषा असे;तर नोंदवह्या असंस्कृत वर्णनांनी भरलेल्या असत.

तिच्या काटछाटीतून जी कागदपत्रं वाचली त्यांवरून हा चित्रकार जेवढा रगेल आणि रंगेल होता,तितकीच त्याच्या स्वभावाला दुसरी एक हळुवार आणि नाजूक भावनिक बाजूही होती,हे स्पष्ट होतं.कष्टप्रद जीवन जगताना त्याची स्वप्नाळू वृत्तीही त्याने कायमच जागृत ठेवली होती.त्याची भाषा ओघवती होती.

शब्दांच्या साहाय्याने परिस्थिती जिवंत करण्याचं कौशल्यही त्याच्याजवळ होतं. 

त्याच्या पत्रांमधून आणि नोंदवह्यांमधून, कामासाठी कुटुंबियांपासून दूर राहावं लागतं याबद्दल त्याला खेद वाटे,तो सतत कुटुंबीयांबद्दल चिंताग्रस्त असे,हेही दिसून येतं.या नोंदींमधूनच त्याने 'बर्डस ऑफ नॉर्थ अमेरिका' या ग्रंथाच्या निर्मितीचा निर्णय का घेतला तेही स्पष्ट होतं. त्याआधीच्या 'अमेरिकन ऑर्निथॉलॉजी' सारख्या पुस्तकांत अनेक उणीवा होत्या.चुकीची आणि अपूर्ण माहिती,रंगांची गल्लत,चित्रांमधली गफलत यांमुळे संदर्भग्रंथ म्हणून ती पुस्तकं वापरताना निराशाच पदरी येत असे.'अमेरिकन ऑर्निथॉलॉजी' हे अमेरिकी पक्ष्यांबद्दल पहिलं पुस्तक.ते अलेक्झांडर विल्सन याच्या प्रयत्नातून तयार झालं.या पुस्तकातली सगळी चित्रं स्थिर बसलेल्या पक्ष्यांची एक बाजू (प्रोफाइल) दाखवणारी चित्रं होती. ऑद्युबाँने आपल्या ग्रंथात पक्ष्यांच्या प्रत्यक्ष आकाराची (लाईफ साईज) चित्रं द्यायची, ती सुद्धा त्या पक्ष्यांच्या वैशिष्ट्यांसह असतील याची काळजी घ्यायची,असा निर्णय घेतला.

याच काळात अमेरिकेत वनस्पतीशास्त्र आणि कीटकशास्त्रात पथदर्शी असं आद्यकार्य सुरू झालेलं होतं;बरेच हौशी संशोधक नवनवे प्राणी जगापुढे आणत होते;चतुष्पाद,वनस्पती,कीटक आणि पक्षी यांचं शास्त्रशुद्ध वर्गीकरण करण्यास सुरुवात झाली होती;प्राणीशास्त्रात बरेच संदर्भग्रंथ प्रकाशित होत होते.ऑद्युबाँवर त्या साऱ्याचा प्रभाव पडला.त्या काळात इंग्लंडमध्ये तर निसर्गशास्त्र जोरात होतं.पुस्तकं,छापील चित्रं आणि विविध देशांमधून येणारे वनस्पती आणि प्राण्यांचे नमुने यांचा संग्रह केला जात होता; ब्रिटिश म्युझियमचा पाया घातला गेला होता. ऑद्युबाँची कीर्ती ब्रिटनमध्येही पसरली होती. चार्ल्स डार्विन यांनीही त्यांच्या संशोधनात ऑद्युबाँचे संदर्भ वापरले होते.युरोपात छपाईकला सुरू झाल्यानंतर पुस्तकं क्रमशः छापायला सुरुवात झाली.विल्सनचं 'अमेरिकन ऑर्निथॉलॉजी' आणि मार्क केट्सबीचं 'द नॅचरल हिस्टरी ऑफ कॅरोलायना,

फ्लोरिडा अँड द बहामा आयलंड्स' ही चित्रपुस्तकं अशीच क्रमशः छापून विकली गेली होती.

१८३५ मध्ये ब्रिटिशांबरोबरचं युद्ध संपल्यानंतर हळूहळू अमेरिकेत आर्थिक सुबत्ता डोकावू लागली होती.

अमेरिकेतील धनिक वर्ग आता निसर्गचित्रात पैसे गुंतवू लागला होता.याचा ऑद्युबाँच्या प्रकल्पाला फायदाच झाला. ऑद्युबाँला चित्रकलेचं वैचारिक शिक्षण मिळालेलं नव्हतं.त्यामुळे त्याने वेळोवेळी चित्रकलेची वेगवेगळी तंत्रं हाताळली.अमेरिकी पक्ष्यांची आणि वन्यप्राण्यांची चित्र काढणं यावर त्याचा प्रमुख भर होता.चित्रांमध्ये पक्ष्यांच्या पिसांच्या रंगछटांमधील बारकावे उतरावेत यासाठी तो खूप मेहनत घेत असे.त्यासाठी त्या काळातील आघाडीच्या चित्रकारांचा तो निःसंकोच सल्ला घेत असे.त्याला तैलचित्रं फारशी जमली नाहीत;मात्र जलरंगात चित्र रंगवण्यात त्याचा हातखंडा होता.त्याची 'पॅसेंजर पिजन' आणि 'कॅरोलायना पॅराकीट्स'ची चित्रं याची साक्ष आहेत.ऑद्युबाँच्या काळात हे पक्षी अमेरिकेत संख्येने प्रचंड होते;पण त्यांची वारेमाप हत्या झाल्याने ते विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळापर्यंत कायमस्वरूपी नाहीसे झाले.ऑद्युबाँने या पक्ष्यांची रंगवलेली चित्रं इतकी काव्यात्म आहेत,की त्यामुळे त्यांच्या नामशेष होण्याबद्दलचा खेद वाढीस लागतो.

पक्ष्यांची जलरंगातील भरपूर चित्रं काढून झाल्यावर ऑद्युबाँ या चित्रांची एन्ग्रेव्हिंग करणाऱ्या,छपाई करणाऱ्याच्या शोधात फिलाडेल्फियास पोहोचला.त्या काळात फिलाडेल्फिया ही अमेरिकेची सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक राजधानी होती.तिथे अमेरिकी संघराज्यातील सर्वोत्कृष्ट छपाई होत असे.

या भागातील उर्वरित भाग ..२३.०६.२४ या लेखामध्ये..

सायनाईड पॉयझनिंग - Cyanide poisoning..

बोकडाला भेट देऊन मी इन्स्पेक्शन बंगल्यावर परतत होतो तेव्हा गावातच मला निरोप मिळाला की रुद्रप्रयागमध्ये माझ्या उपस्थितीची तातडीची गरज आहे,कारण आदल्या रात्री आणखी एका माणसाचा बळी गेलाय.निरोप देणाऱ्या माणसाला ही घटना नक्की कुठे घडली त्याबद्दल जास्त माहिती नव्हती,पण नरभक्षकाने पगमार्कस असं दाखवत होते की आमचा गावापर्यंत पाठलाग केल्यानंतर बिबळ्या परत शेळ्यांच्या वाटेवर गेला होता व वळणावरून उजवीकडे गेला होता.

त्यामुळे माझा अंदाज असा होता की आमच्यापैकी कोणालाही उचलण्यात अपयश आल्यावर त्याने डोंगराच्या वरच्या बाजूला जाऊन तिथे शिकार साधली असणार.माझा हा अंदाज खरा ठरल्याचं नंतर सिद्ध झालं.बंगल्यावर आलो तसा मला इबॉटसन नंदराम नावाच्या एका माणसाशी बोलत असलेला दिसला.आम्ही काल बोकडाजवळ बसलो होतो.त्या ठिकाणापासून चार मैलांवर नंदरामचं गाव होतं.या गावाच्या वरच्या बाजूला अर्ध्या मैलावर एका खोल घळीच्या पलीकडे गवय्या नावाच्या अस्पृश्य जातीच्या माणसाने जंगलाचा एक छोटा भाग साफ करून त्यावर घर बांधलं होतं.या घरात तो त्याची आई,बायको,तीन पोरांबरोबर राहत होता. त्या दिवशी अगदी पहाटे नंदरामला गवय्याच्या घराकडून रडण्याचा आवाज आला.त्याने ओरडून 'काय प्रकार आहे?' असे विचारलं तेव्हा त्याला सांगितलं गेलं की अर्ध्या तासापूर्वी घराच्या मालकाला नरभक्षकाने उचलून नेलंय.ताबडतोब धावतपळत ही खबर द्यायला नंदराम बंगल्यावर आला होता.इबॉटसनने त्याच्या अरबी व इंग्लिश घोड्यांवर खोगिरं घातली.भरपेट ब्रेकफास्ट करून आणि रस्ता दाखवायला नंदरामला बरोबर घेऊन आम्ही निघालो. त्या पहाडी भागात पायवाटा अशा अजिबात नव्हत्या.फक्त गुरांच्या आणि बकऱ्यांच्या अवघड वाटा होत्या.मोठ्या आकाराच्या इंग्लिश घोड्यांना त्या वाटावरची वळणं घ्यायला अवघड पडायला लागलं तसं आम्ही घोडे परत पाठवले व उरलेला चढाचा रस्ता पायीच तुडवाले तसं जंगलातल्या साफ केलेल्या जागेवर आम्ही पोचलो तशा आम्हाला घरातल्या दोन बायका भेटल्या. अजूनही त्यांना आपला 'मालक' जिवंत असेल अशी आशा होती हे सरळ दिसत होतं.त्यांनी आम्हाला गवय्या दरवाजाजवळ बसलेला असताना बिबळ्याने त्याला कुठून उचललं ती जागा दाखवली.त्या दुर्दैवी माणसाला बिबळ्याने गळ्यावरच पकडलं होतं.त्यामुळे त्याला ओरडताही आलं नव्हतं.त्यानंतर १००-१५० यार्ड ओढून नेऊन त्याला ठार मारलं होतं.तिथून पुढे ४०० यार्ड ओढत नेऊन एका छोट्या झुडुपाखालच्या खळग्यात टाकून दिलं होतं. बायकांचं रडणं व नंदरामच्या घातलेल्या हाकांमुळे खाताना त्याला व्यत्यय आला असावा. त्यामुळे फक्त गळा,जबडा व खांद्याचा आणि मांडीचा थोडासा भाग खाऊन तो निघून गेला होता.भक्ष्याच्या आसपास कुठेही,बसता येईल असं सोयीचं झाड नव्हतं.त्यामुळे आम्ही मृतदेहात खाल्लेल्या ठिकाणी विष पेरून ठेवलं.आता संध्याकाळ व्हायला सुरुवात झाल्याने आम्ही तो खळगा दिसेल इतपत दूर डोंगरावर एका ठिकाणी जागा घेतली.बिबळ्या आसपासच कुठेतरी होता हे निश्चित.पण दोन तास बसूनसुद्धा आम्हांला काही दिसलं नाही.नंतर आम्ही आम्हाला दिलेला कंदील पेटवून इन्स्पेक्शन बंगल्यावर परतलो.दुसऱ्या दिवशी पहाटे अंधार असतानाच आम्ही उठलो आणि अगदी तांबडं फुटत असतानाच परत एकदा त्याच जागी तासभर बसलो पण आम्हाला ना काही दिसलं ना काही ऐकायला आलं.उन्हं चांगली वर आल्यावर आम्ही मृतदेहाजवळ आलो आणि पाह्यलं तर विष पेरलेल्या भागांना बिबळ्याने तोंडही लावलं नव्हतं.

पण दुसरा खांदा व पाय खाल्ला होता. त्यानंतर त्याने काही अंतर तो मृतदेह ओढत नेऊन एका झुडुपाच्या खाली ठेवून दिला होता.

याही ठिकाणी बसायला योग्य असं झाड जवळपास नव्हतं.त्यामुळे बरीच चर्चा केल्यावर आम्ही एक योजना निश्चित केली.इबॉटसनने डोंगर उतरून एक मैलावरच्या गावात जाऊन एका मोठ्या आंब्याच्या झाडावर मचाण बांधून बसावं व रात्र तिथेच काढावी तर मी भक्ष्यापासून ४०० यार्डावर गावाकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर, जिथे आम्हाला आदल्या दिवशी पगमार्कस दिसले होते तिथे बसावं.यावेळी मी जे झाड निवडलं ते ऱ्होडोडेंड्रॉनचं मोठं झाड होतं.जमीनीपासून पंधरा फूटांवर ते काही वर्षापूर्वी तोडलं गेलं होतं आणि त्या तोडलेल्या ठिकाणी चारही बाजूला त्याला मजबूत फांद्या फुटल्या होत्या.त्या फांद्याच्या मधोमध तुटलेल्या खोडावर बसलो तर मला छान बैठकही मिळणार होती आणि छान आडोसासुद्धा. माझ्याबरोबर समोर दाट जंगल असलेला डोंगर होता व झाडाखालची बांबूची वाढही चांगली दाट होती.डोंगराच्या अंगावरूनच पूर्वपश्चिम अशी एक पायवाट जात होती आणि माझं झाड या आडव्या पायवाटेच्या खाली उतारावर दहा फूटांवर होतं.माझ्या जागेवरून मला या आडव्या पायवाटेचा दहा यार्डाचा भाग तेवढा दिसत होता.ही वाट माझ्या डाव्या बाजूला एक घळ ओलांडून त्याच उंचीवरून पुढे गेली होती आणि उजव्या बाजूला तीनशे यार्डावर जिथे भक्ष्य ठेवलं होतं त्या झुडुपाच्या थोडी खालून गेली होती.

पायवाट ज्या ठिकाणी घळीत उतरत होती त्या ठिकाणी पाणी नव्हतं.पण तीस यार्ड खाली व बरोबर माझ्या झाडाखाली मुळांपासून ३-४ पावलांवर दोन तीन छोटी डबकी होती.तिथूनच गावाला व शेतीवाडीला पाणी देणारा झरा सुरू होत होता.माझ्यापासून चारशे यार्ड दूर डोंगरावर गवय्याचं घर होतं.तिथून एक छोटीशी वाट निघून त्या आडव्या पायवाटेवर मला दिसणाऱ्या दहा यार्ड पट्ट्यातच येऊन मिळत होती.या छोट्या वाटेवर तीस यार्डावर एक वळण होतं व याच ठिकाणी एक छोटासा खोलगट भाग सुरू होऊन आडव्या पायवाटेपर्यंत गेला होता.वरच्या छोट्या वाटेवर हा खोलगट भाग जिथून सुरू होता ते ठिकाण व जिथे तो खालच्या पायवाटेवर येऊन मिळत होता ते ठिकाण मात्र मला दिसत नव्हतं.

त्या रात्री स्वच्छ चंद्रप्रकाश होता त्यामुळे टॉर्चची गरज नव्हती.बिबळ्या आडव्या पायवाटेवरून किंवा गवय्याच्या घरावरून येणाऱ्या वाटेवरून, कुठूनही आला तरी मला वीस ते चाळीस यार्डावरून सोपा शॉट मिळणार होता.

मी इबॉटसनला सोडायला काही अंतर डोंगर उतरून गेलो व जसा सूर्यास्त जवळ यायला लागला तसा झाडावर येऊन बसलो.काही मिनिटांनी तीन कालीज फिझन्टस,

मादी व एक पिल्लू-डोंगरावरून खाली आले व झाडाखालच्या झऱ्यावर पाणी पिऊन आले तसे निघूनही गेले.दोन्ही वेळेला ते माझ्या झाडाखालून गेले,पण त्यांनी मला पाह्यलं नाही याचा अर्थ माझं लपणं निर्दोष होतं.

रात्रीचा पहिला प्रहर शांततेत गेला पण आठ वाजता भक्ष्याच्या दिशेकडून एका भेकराने अलार्म कॉल द्यायला सुरुवात केली.बिबळ्या आला होता पण मला दिसत असलेल्या दोन्ही वाटांवरून तो भक्ष्यापर्यंत गेला नव्हता.

काही वेळ भुंकल्यावर भेकर थांबलं व दहा वाजेपर्यंत सर्व काही शांत होतं.आता भेकर परत भुंकायला लागलं.याचा अर्थ बिबळ्या दोन तास भक्ष्यावर होता म्हणजे भरपेट खाण्याइतपत व विषाचा पुरेसा डोस अंगात भिनण्या -

इतपत वेळ तो तिथे होता.यावेळी आम्ही भरपूर विष वापरलं होतं आणि त्या कॅप्सूल्स मृतदेहाच्या अंगात अगदी खोलवर पुरून ठेवल्या होत्या.क्षणभरही डोळे न मिटता मी समोरच्या डोंगरावर नजर लावून बसलो होतो.

चंद्रप्रकाश इतका तेजस्वी होता की मला गवताचं पात न् पातं दिसत होतं.साधारण दोन वाजता गवय्याच्या घराच्या दिशेकडून बिबळ्या येत असल्याचं मला ऐकायला आलं.

कारण तो चालताना आवाज यावा म्हणून मी काल त्या वाटेवर वाळून कडकडीत झालेला पालापाचोळा पसरून ठेवला होता.तो ज्या निष्काळजीपणे आणि आवाज न होण्याचा कोणताही प्रयत्न,न करता चालत होता त्यामुळे माझ्या लक्षात आलं की त्याचं एकूण लक्षण काही ठीक दिसत नाहीये.वळणावर तो क्षणभर थांबला,नंतर वाट सोडून त्या खोलगट भागात शिरला आणि त्यातूनच चालत खालच्या आडव्या पायवाटेवर आला.इथे तो परत थांबला.रायफल गुडघ्यांवर आडवी ठेवून आणि दोन्ही हात त्यावर सज्ज ठेवून मी अजिबात आवाज न करता बराच वेळ बसून राहिलो.तो वाटेवरून येणार याची खात्री असल्याने मी ठरवलं होतं की त्याला झाडासमोरून जाऊ द्यायचं आणि तो मला बघू शकेल याची शक्यता संपुष्टात आल्यावर रायफल खांद्याला लावून मला पाहिजे तिथे नेम धरून ट्रीगर दाबायचा.काही वेळ त्याचं डोकं फांद्यामधून दिसेल याची मी वाट पाह्यली व जेव्हा तणाव असह्य झाला तेव्हा मला तो बिबळ्या पायवाटेच्या बाजूला उडी मारून तिरप्या रेषेत बुप झाडाच्या दिशेने येताना ऐकायला आलं.काही क्षण मला वाटलं की काहीतरी चमत्कार घडून त्याने मला पाह्यलं असावं आणि आता पहिल्या भक्ष्याची चव न आवडल्याने दुसरा बळी मिळवण्याचा त्याचा इरादा असावा.पण पायवाट सोडून येण्यामध्ये त्याचा हेतू माझ्याकडे येण्याचा नसून खालच्या झऱ्यावर शॉर्टकट्ने येण्याचा होता.कारण एकदाही न थांबता तो माझं झाड ओलांडून गेला व दुसऱ्या क्षणाला मला तो घाईघाईने आवाज करत पाणी पितानाचा,'लपलप' आवाज ऐकायला आला.त्याच्या एकंदरीत वागणुकीवरून व पाणी पिण्याच्या पद्धतीवरून आता नक्की वाटत होतं की त्याने विषाचा चांगलाच डोस खाल्ला आहे,पण सायनाईडचा मला पूर्वी काहीच अनुभव नसल्याने त्याचा परिणाम दिसायला किती वेळ लागतो याची मला काहीच कल्पना नव्हती.आता झाडाखालचा आवाज बंद होऊनसुद्धा दहा मिनिटं झाली होती आणि बहुधा तो झऱ्याजवळच मरून पडला असावा असं मला वाटायला लागलं तेवढ्यात मी त्याला घळीपलीकडच्या डोंगरावर चढून जात असताना पाहिलं.घळीपलीकडे पायवाटेवर आल्यानंतर त्याचा आवाज बंद झाला.गवय्याच्या घराच्या दिशेकडून वाटेवरून येताना, खोलगट भागातचालताना,

झाडाकडे येताना, पाणी पिताना व शेवटी घळीपलीकडे जाताना एकदाही मला तो दिसू शकला नव्हता.योगायोगाने म्हणा किंवा हेतूपूर्वक म्हणा त्याने स्वतःला सतत कोणत्या ना कोणत्या अशा आडोशाखालीच ठेवलं होतं की जिथे अगदी लख्ख चंद्रप्रकाशही पोचू शकणार नाही.आता माझी एक संधी तर हुकली होती,पण जर नैनितालच्या डॉक्टरने सांगितल्याप्रमाणे सायनाइड इतकं प्रभावी असेल तर अजूनही आशा होतीच.

उरलेली रात्र मी तशीच जागून काढली.सकाळी इबॉटसन आला व चहा करून पिता पिता मी त्याला रात्रीची घटना सविस्तर सांगितली. भक्ष्याला भेट दिल्यानंतर कळलं की पहिल्या दिवशी अर्धवट खाल्लेला पायाचा भाग त्याने संपूर्ण खाल्ला होता.त्यामध्ये आम्ही विषाचा संपूर्ण डोस पेरला गेला होता.याशिवाय डावा खांदा व पलीकडचा विष पेरून ठेवलेला भागही त्याने खाऊन संपवला होता.

आता त्याचा शोध घेणं अत्यंत गरजेचं होतं.त्यामुळे इबॉटसनबरोबर आलेला पटवारी आता कामाला लागला.

दुपारपर्यंत त्याने शंभर माणसं जमवली.त्यांची एक रांग करून बिबळ्या गेला होता त्या दिशेचा संपूर्ण डोंगराचा भाग आम्ही पिंजून काढला.

कालच्या माझ्या झाडापासून अर्ध्या मैलावर ज्या दिशेला बिबळ्या जाताना मी ऐकलं होतं त्या दिशेला काही मोठमोठ्या शिळा होत्या आणि त्यांच्या तळाशीच बिबळ्या आत जाऊ शकेल इतपत मोठी खोलवर गेलेली गुहा होती.गुहेच्या तोंडावरच बिबळ्याने जमीन खरवडली होती. विष्ठाही केली होती... त्या विष्ठेत त्याने संपूर्ण गिळलेलं भक्ष्याचं एक बोट सापडलं.बऱ्याच उत्साही लोकांनी इकडे तिकडे फिरून दगडधोंडे आणले आणि ते गुहेच्या तोंडाशी रचून आम्ही ती गुहा पूर्ण सीलबंद करून टाकली.आता आत लपलेला बिबळ्या बाहेर पडण्याची शक्यता अजिबात उरली नाही.

दुसऱ्या दिवशी मी एक इंच जाडीच्या तारेच्या जाळीचं भेंडोळं व तंबू लावताना वापरायच्या लोखंडी मेखा घेऊन आलो.दगडधोंडे बाजूला काढून आम्ही त्या गुहेचं तोंड जाळीने बंद करून टाकलं.त्यानंतरचे दहा दिवस मी त्या गुहेला सकाळ-संध्याकाळ भेट देत होतो व त्या काळात नरभक्षकाची कोणतीही बातमी न आल्याने दर दिवशी माझ्या आशा उंचावत चालल्या की पुढच्या भेटीत तरी मला तो बिबळ्या गुहेतच मेला आहे याचे काही निर्देश मिळतील.दहाव्या दिवशी मी गुहेला भेट देऊन परत आलो तेव्हा इबॉटसनने एका अशुभ बातमीनेच माझं स्वागत केलं.रुद्रप्रयागपासून पाच मैलांवरच्या व बद्रीनाथ यात्रा मार्गाच्या वरच्या बाजूला एका मैलावरच्या गावात एका बाईचा बळी गेला होता.

नक्कीच.... अर्सेनिक व स्ट्रायक्लीनचं विष पचवणाऱ्या आणि उलट त्यामुळे उत्तेजित होणाऱ्या जनावरांसाठी सायनाईड हे योग्य विष नसणार ! बिबळ्याने अंगात विष पचवलं होतं ते संशयातीत होतं.तो गुहेत शिरला हे ही नक्की होतं.कारण गुहेत शिरताना त्याची पाठ जिथे घासली गेली होती तिथे खडकाला त्याचे केस चिकटले होते.कदाचित ओव्हरडोस हे विषाचा परिणाम न होण्याचं कारण असावं आणि लांब कुठेतरी त्या गुहेला दुसरं तोंड असावं ज्यातून तो निसटला असावा.

तरीही नरभक्षकाच्या सहवासात आठ वर्ष काढलेल्या गढवाली जनतेची,ते जनावर नसून सैतानी शक्ती आहे आणि अग्निशिवाय त्याला मारण्याचा दुसरा कोणताही उपाय नाही अशी अंधश्रद्धा असावी ह्या गोष्टीचं आता मात्र मला अजिबात आश्चर्य वाटेनासं झालं होतं.

२२.०५.२४ या लेखमालेतील पुढील भाग…!