( तो आशेचा,आनंदाचा आणि समृद्धीचा प्रतीक मानला जातो )दिवाळीचा सण मोठा,नाही आनंदाला तोटा … आनंद आणि उल्हास घेऊन येणारा हा दिवाळीचा सण प्रत्येकात एक उत्साह व उर्मी घेऊन येत असतो.
दिवाळीचा इतिहास :
दिवाळीचा इतिहास प्राचीन भारतीय संस्कृतीत खोलवर रुजलेला आहे.दिवाळी सण हिंदू,जैन,शीख आणि काही बौद्ध धर्मियांच्या जीवनात महत्वाचे स्थान घेतो.याचा इतिहास धार्मिक कथा,परंपरा आणि सांस्कृतिक घटकांशी संबंधित आहे.
१. रामायण आणि रामाचे अयोध्येला आगमन:
दिवाळीचा सर्वात प्रसिद्ध संदर्भ रामायणातून येतो.प्रभू श्रीराम लंकेतील राक्षस राजा रावणाचा पराभव करून, १४ वर्षांच्या वनवासानंतर अयोध्येला परतले. अयोध्यावासींनी आनंदाने घरे आणि रस्ते तेलाच्या दिव्यांनी सजवली,त्यातून दीपावली या सणाचा उगम झाला.
२. कृष्णाची कथा:
काही कथांनुसार,दिवाळी सण भगवान श्रीकृष्णाच्या नरकासुरावर विजयाच्या आनंदात साजरा केला जातो. नरकासुराचा पराभव झाल्यानंतर लोकांनी आनंदाने दिवे लावून हा दिवस उत्साहात साजरा केला.
३. लक्ष्मीपूजन आणि व्यापारी वर्ष:
दिवाळी हा सण समृद्धीची देवता देवी लक्ष्मीला समर्पित आहे.व्यापारी वर्गासाठी, दिवाळी आर्थिक वर्षाची समाप्ती आणि नवीन वर्षाची सुरुवात मानली जाते. लोक लक्ष्मीपूजन करतात,
कारण असे मानले जाते की या दिवशी देवी लक्ष्मी घरात येऊन समृद्धी देते.
४. जैन धर्मातील महत्त्व:
जैन धर्मातील अनुयायांमध्ये दिवाळीला विशेष महत्त्व आहे,कारण या दिवशी भगवान महावीरांनी मोक्ष प्राप्त केला होता.त्यामुळे जैन धर्मीय दिवाळीला मोक्षसाधनेचा दिवस मानतात.
५. शीख धर्मातील महत्त्व:
शीख धर्मातही दिवाळीचा सण महत्वाचा आहे.१६१९ साली शीख धर्माचे सहावे गुरु,गुरु हरगोबिंदजी,मुग़ल सम्राट जहांगीरच्या कैदेतून सुटले होते.त्या सुटकेचा आनंद साजरा करण्यासाठी शीख समुदाय दिवाळी साजरी करतो.
दिवाळीचा सण ऐतिहासिक,सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्वाचा असून, तो आशेचा, आनंदाचा आणि समृद्धीचा प्रतीक मानला जातो.दिवाळी सण विविध परंपरांनुसार आणि प्रथा-पद्धतीनुसार साजरा केला जातो. हा सण मुख्यतः पाच दिवसांचा असतो आणि प्रत्येक दिवशी विशिष्ट विधी आणि सणांची परंपरा असते. दिवाळी साजरी करण्याचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
१. पहिला दिवस: धनत्रयोदशी (धनतेरस)
धनत्रयोदशीला,व्यापारी लोक आपली नवीन खाती सुरू करतात आणि धनाची देवता देवी लक्ष्मीची पूजा करतात.या दिवशी लोक सोनं,चांदी,भांडी किंवा अन्य वस्त्र खरेदी करतात, कारण याला शुभ मानले जाते.रुग्णालये,औषधे आणि आयुर्वेद क्षेत्रात काम करणारे या दिवशी धन्वंतरी देवतेची पूजा करतात.
२. दुसरा दिवस: नरक चतुर्दशी (चोटी दिवाळी)
हा दिवस नरकासुराच्या वधाशी संबंधित आहे,जो श्रीकृष्णाने पराजित केला होता. त्यामुळे याला विजयाचा दिवस मानला जातो.लोक घरांच्या स्वच्छतेवर विशेष भर देतात आणि उटणे किंवा सुगंधी स्नान करतात.या रात्री घराबाहेर दिवे लावतात आणि आकाशकंदिल उंचावतात.
३. तिसरा दिवस: लक्ष्मीपूजन
हा दिवाळीचा मुख्य दिवस आहे, ज्या दिवशी लक्ष्मी देवीची पूजा केली जाते.या दिवशी लोक आपली घरे स्वच्छ करून रंगीबेरंगी रांगोळ्या घालतात आणि तेलाचे दिवे लावून संपूर्ण घर उजळवतात.संध्याकाळी लक्ष्मीपूजन होते,ज्यात देवी लक्ष्मीबरोबर गणपतीचीही पूजा केली जाते.व्यापारी लोक विशेषत:या दिवशी आपली बही खाती उघडतात.कुटुंबात एकत्रितपणे भोजन केले जाते आणि फटाके फोडले जातात.
४. चौथा दिवस: बलिप्रतिपदा (पाडवा)
पाडवा हा नव्या वर्षाच्या स्वागताचा दिवस असतो.
या दिवशी पति-पत्नी एकमेकांना शुभेच्छा देतात आणि नातेसंबंध सुदृढ करण्यासाठी एकमेकांना भेटवस्तू देतात.व्यापारी लोक आपल्या दुकानांचे आणि व्यवसायाचे पूजन करतात.
५. पाचवा दिवस: भाऊबीज
हा दिवस भावंडांच्या नात्याचा दिवस आहे.बहिणी आपल्या भावांची दीर्घायुष्य आणि समृद्धीसाठी पूजा करतात.भाऊ आपल्या बहिणींची काळजी घेत असल्याचे दर्शवून तिला भेटवस्तू देतो.
दिवाळीच्या सणातील अन्य घटक:
फटाके फोडणे: दिवाळीच्या सणाचे एक अनिवार्य वैशिष्ट्य म्हणजे फटाके फोडणे.यामुळे आनंद आणि उत्साह निर्माण होतो.
रांगोळी: घरोघरी रंगीबेरंगी रांगोळ्या काढल्या जातात, ज्यामुळे घराचा प्रवेश आकर्षक होतो आणि सकारात्मक ऊर्जा येते.
मिठाई आणि पक्वान्न: कुटुंबातील सदस्य एकत्र येऊन विविध प्रकारच्या मिठाया, फराळ आणि पक्वान्न बनवतात व त्यांचा आस्वाद घेतात.
दिवाळी हा सण आनंद,प्रकाश आणि नवी सुरुवात याचे प्रतीक आहे, आणि तो कुटुंबातील सदस्य आणि मित्रमंडळींसोबत जल्लोषाने साजरा केला जातो.दिवाळी सुट्टी विद्यार्थ्यांसाठी एक उत्तम संधी आहे की ते सणाचा आनंद घेताना काही उत्पादक कामे देखील करू शकतात.सुट्टीच्या काळात विद्यार्थ्यांनी केलेल्या क्रियाकलापांमुळे त्यांना नवीन कौशल्ये शिकण्याची, आपल्या ज्ञानाचा विस्तार करण्याची,आणि नवीन गोष्टी अनुभवण्याची संधी मिळते.येथे काही उपयुक्त आणि रचनात्मक गोष्टी दिल्या आहेत,ज्या विद्यार्थ्यांनी दिवाळी सुट्टीत कराव्यात:
१. संपूर्ण घराच्या स्वच्छतेत मदत करणे.
दिवाळीच्या काळात घर स्वच्छ करण्याची परंपरा असते. विद्यार्थी आपल्या कुटुंबीयांसोबत घर स्वच्छ करण्यामध्ये सहभाग घेऊ शकतात.यामुळे कुटुंबात एकत्रितपणे काम करण्याची भावना वाढते आणि स्वच्छतेची सवय लागते.
२. शैक्षणिक अभ्यास आणि पुनरावृत्ती
सुट्टी म्हणजे अभ्यास थांबवणे असा समज नसावा. विद्यार्थ्यांनी यावेळी आपले मागील धडे पुनरावृत्ती करून पूर्ण करावेत.
दिवाळीचा सण असल्यामुळे ताण न घेता रोज थोडा अभ्यास करणं फायदेशीर ठरू शकतं.
३. वाचनाची सवय लावणे
सुट्टीच्या काळात विद्यार्थ्यांनी कादंबऱ्या, ज्ञानवर्धक पुस्तके, किंवा आपल्या आवडीच्या विषयांवरील लेखन वाचायला हवे.यामुळे ज्ञानाचा विस्तार होतो आणि विचारशक्तीला चालना मिळते.
४. नवीन कौशल्ये शिकणे
दिवाळी सुट्टी ही नवीन कौशल्ये शिकण्यासाठी उत्तम वेळ आहे. विद्यार्थी विविध कौशल्यांमध्ये स्वतःला व्यस्त ठेवू शकतात.
स्वयंपाक:साध्या दिवाळीच्या पदार्थांसोबत कुटुंबासोबत स्वयंपाक शिकता येईल.
चित्रकला किंवा हस्तकला: दिवाळीसाठी रांगोळी,आकाश
कंदील बनवणे किंवा घराची सजावट करण्याच्या गोष्टी शिकता येतात.संगीत,नृत्य किंवा खेळ: आपल्या आवडीच्या खेळात किंवा कला प्रकारात सुधारणा करण्यासाठी ही उत्तम वेळ असते.
५. स्वयंसेवा किंवा समाजकार्य
सुट्टीतील वेळेचा उपयोग गरजू लोकांसाठी करू शकता. विद्यार्थी समाजसेवा किंवा स्वयंसेवक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होऊ शकतात,जसे की गरीब मुलांना शिक्षण देणे,वृद्धाश्रमात मदत करणे,किंवा पर्यावरणपूरक उपक्रम राबवणे.
६. क्रिएटिव्ह कामे
विद्यार्थ्यांनी आपल्या कल्पनाशक्तीला चालना देण्यासाठी क्रिएटिव्ह कामे करावीत.त्यांनी दिवाळीसाठी सुंदर रांगोळ्या काढाव्यात,आकाशकंदील बनवावे किंवा हस्तकलेच्या वस्तू तयार कराव्यात.यामुळे त्यांच्या कलात्मक क्षमतेचा विकास होईल.
७. कुटुंबासोबत वेळ घालवणे
दिवाळी सण हा कुटुंबासोबत आनंद साजरा करण्याचा काळ आहे.विद्यार्थी आपल्या कुटुंबासोबत वेळ घालवून नातेवाईकांना भेटू शकतात, त्यांच्या सोबत वेळ घालवून आपले नाते अधिक घट्ट करू शकतात.
८. फराळ बनवण्यात मदत
दिवाळीत विविध प्रकारच्या मिठाया आणि फराळ बनवले जातात. विद्यार्थी घरातील मोठ्यांसोबत फराळ तयार करण्यात मदत करू शकतात.यामुळे स्वयंपाक कौशल्य तर येतेच,शिवाय आपल्या पारंपारिक पाककृतींचे ज्ञानही मिळते.
९. पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करणे
विद्यार्थी पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्याच्या संकल्पात सहभागी होऊ शकतात. यामध्ये फटाके फोडण्याऐवजी दिवे, रांगोळ्या आणि इको-फ्रेंडली सजावट वापरून सण साजरा करणे,किंवा इतरांना असे करण्यासाठी प्रेरित करणे सामील आहे.
१०. सणासुदीच्या कालावधीत आंतरिक विकासावर भर
ध्यान,योग किंवा ध्यानधारणेच्या माध्यमातून मानसिक शांतता आणि आत्मविकास यावर लक्ष केंद्रित करणे विद्यार्थ्यांना शारीरिक आणि मानसिकआरोग्यसाठी फायदेशीर ठरेल.या सर्व गोष्टींमुळे विद्यार्थ्यांनी दिवाळीचा आनंद घेताना स्वतःचा सर्वांगीण विकास करण्याची संधी मिळेल.
दिवाळी सणाच्या काळात पालकांची भूमिका खूप महत्त्वाची असते,कारण सण साजरा करताना मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक विकासावर सकारात्मक परिणाम होण्यासाठी मार्गदर्शनाची गरज असते. पालकांना मुलांशी संवाद साधताना त्यांच्या आनंदाचा विचार करावा,त्यांना योग्य मार्ग दाखवावा,आणि सणाचे नैतिक आणि सांस्कृतिक मूल्य सांगावे.पालकांच्या भूमिकेबद्दल काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:
१.सणाचे सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्य शिकवणे
पालकांनी मुलांना दिवाळी सणाचे महत्त्व,त्याचा इतिहास, आणि त्यामागील धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्य शिकवावे. यामुळे मुलांना आपल्या संस्कृतीचा आदर आणि परंपरांचा अर्थ समजेल.
उदाहरण: दिवाळी हे प्रकाशाचे आणि अंधकारावर विजयाचे प्रतीक आहे.या प्रसंगी नकारात्मकतेवर सकारात्मकतेचा विजय कसा होतो हे पालक मुलांना समजावून सांगू शकतात.
२. आनंददायक आणि सुरक्षित वातावरण तयार करणे
पालकांनी मुलांसाठी एक आनंददायक,प्रेमळ, शआणि सुरक्षित वातावरण निर्माण करणे महत्त्वाचे आहे. घरातील सण साजरा करताना मुलांच्या सोबत त्यांचा वेळ घालवणे आणि त्यांच्यासोबत सणाच्या तयारीत सहभाग घेणे मुलांच्या मनोबलाला प्रोत्साहन देते.
सुरक्षा: फटाके फोडताना किंवा घरात दिवे लावताना पालकांनी मुलांची सुरक्षा सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे.योग्य अंतरावरून फटाके फोडणे,डोळ्यांचे आणि हातांचे संरक्षण घेणे याबद्दल मुलांना समजवावे.
३. पर्यावरणपूरक दिवाळीची शिकवण.
पालकांनी मुलांना फटाके फोडण्याचे दुष्परिणाम समजावून सांगून पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्यास प्रोत्साहित करावे.यामध्ये इको-फ्रेंडली सजावट, शुद्ध तेलाचे दिवे, नैसर्गिक रंगांपासून रांगोळ्या,आणि कमी धूर निर्माण करणारे फटाके यांचा वापर समाविष्ट असावा.यामुळे मुलांमध्ये पर्यावरणप्रेम आणि जबाबदार नागरिक होण्याची भावना निर्माण होईल.
४. कुटुंबातील एकत्रितपणाचे महत्त्व
दिवाळी हा कुटुंबासोबत साजरा करण्याचा सण आहे. पालकांनी मुलांना कुटुंबाच्या सदस्यांशी संवाद साधायला आणि नातेवाईकांशी संपर्क ठेवायला शिकवावे.एकत्र जेवण,फराळ बनवणे,आणि एकमेकांसोबत आनंद साजरा करणे यामुळे कुटुंबीयांमध्ये प्रेम आणि नात्यांची जपणूक होईल.
५. व्यक्तिमत्व विकासासाठी संधी देणे.
सण साजरा करताना पालकांनी मुलांना स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्यास आणि घरातील सजावट,फराळ तयार करणे,किंवा सणासंदर्भातील इतर कामांमध्ये सहभागी होण्यास प्रोत्साहित करावे.यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास आणि जबाबदारीची भावना वाढेल.
उदाहरणार्थ, शमुलांना रांगोळी काढण्याची, आकाशकंदील तयार करण्याची किंवा दिवाळी फराळ बनवण्यासाठी मदत करण्याची संधी द्यावी.
६. मूल्य आणि तत्त्व शिकवणे
पालकांनी मुलांना सणाच्या आनंदासोबत इतरांना मदत करण्याचे महत्त्व शिकवावे. गरीब किंवा गरजू लोकांना कपडे,अन्न किंवा फराळाचे वितरण करणे,आणि इतरांसोबत सण साजरा करणे ही मूल्ये मुलांमध्ये रुजवणे आवश्यक आहे.यामुळे मुलांमध्ये दया, दानशीलता आणि समाजाप्रती जबाबदारीची भावना निर्माण होते.
७. फटाक्यांचा सुरक्षित वापर शिकवणे.
जर मुलांना फटाके फोडायचे असतील,तर पालकांनी त्यांना फटाके सुरक्षित पद्धतीने फोडण्याचे मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.योग्य जागा निवडणे,फटाके फोडताना सुरक्षेच्या नियमांचे पालन करणे,आणि इजा टाळण्यासाठी खबरदारी घेणे यावर भर दिला पाहिजे.
८. धनतेरस आणि बचतीची सवय
पालकांनी मुलांना धनतेरसच्या निमित्ताने आर्थिक नियोजन,
बचत,आणि पैशांचे महत्त्व शिकवावे. मुलांना पैशांचे व्यवस्थापन कसे करावे हे शिकवण्यास मदत केल्यास त्यांच्यात भविष्याची तयारी आणि आर्थिक शिस्त निर्माण होईल.
९. स्वयंपाक आणि पाककृतींचे महत्त्व..
दिवाळीत घरातील खास पदार्थ तयार केले जातात. पालकांनी मुलांना हे पदार्थ कसे तयार करायचे याचे मार्गदर्शन करून त्यांना स्वयंपाकाच्या पारंपारिक पद्धती शिकवाव्यात.
१०. मुलांसोबत वेळ घालवणे.
सणाच्या गडबडीत मुलांसोबत वेळ घालवणे आवश्यक आहे.
दिवाळीच्या काळात कुटुंबातील एकत्रित वेळ, खेळ,
मनोरंजन,आणि कौटुंबिक उपक्रम मुलांना सुरक्षिततेची आणि आनंदाची भावना देतात.दिवाळीत पालकांची भूमिका म्हणजे मुलांना सणाचा योग्य अनुभव देणे, त्यांचे शारीरिक आणि मानसिक विकासासाठी योग्य मार्गदर्शन करणे, आणि त्यांना आपल्या संस्कृती आणि परंपरांचे महत्त्व शिकवणे होय.
भारतामध्ये दिवाळी सणादरम्यान फटाके उडवण्याचा खर्च खूप मोठा असतो,आणि हे आकडे दरवर्षी वेगवेगळे असू शकतात.याचे कारण म्हणजे आर्थिक स्थिती,महागाई आणि फटाक्यांवर सरकारने लागू केलेले नियम.
१. वैयक्तिक खर्च: साधारणपणे,एक व्यक्ती ५०० ते १०,००० रुपयांपर्यंत फटाक्यांवर खर्च करतो,परंतु काही ठिकाणी हे आकडे लाखोंपर्यंत देखील पोहोचू शकतात. मोठ्या शहरांमध्ये किंवा उच्चवर्गीय कुटुंबांमध्ये हा खर्च अधिक असतो.
२.संपूर्ण बाजारातील अंदाज:एकूण फटाके बाजाराचे मूल्य दरवर्षी ₹५.००० कोटी ते ₹१०,०० कोटी रुपयांच्या दरम्यान असू शकते.यामध्ये विविध प्रकारचे फटाके,छोटे मोठे शोपीसेस,आणि इतर प्रकाशाने सजवलेले घटक यांचा समावेश असतो.
३. फटाक्यांवरील नवीन नियम: गेल्या काही वर्षांत, फटाक्यांवरचे निर्बंध वाढले आहेत,विशेषतः प्रदूषण नियंत्रणाच्या दृष्टीने.हरित फटाके वापरण्याचे आवाहन केले जाते,ज्यामुळे विक्री आणि वापरावर काही प्रमाणात परिणाम झाला आहे.तरीही,दिवाळीच्या काळात फटाक्यांवर भारतात मोठा खर्च केला जातो, विशेषत: शहरी भागात जिथे फटाके फोडणे एक पारंपारिक आनंदाचा भाग मानला जातो.जगभरात फटाक्यांमुळे दरवर्षी अनेक लोकांना इजा होते,विशेषत: सणांच्या आणि उत्सवांच्या काळात. या इजांची संख्या वेगवेगळी असू शकते, कारण ती देश,स्थानिक परंपरा,
फटाक्यांचा वापर आणि सुरक्षेच्या उपाययोजनांवर अवलंबून असते. काही देशांमध्ये फटाक्यांच्या वापरावर कडक निर्बंध असतात, तर इतर देशांमध्ये त्याचा अधिक व्यापक वापर होतो. येथे काही प्रमुख मुद्दे दिले आहेत:
१. भारतातील परिस्थिती:
दिवाळीच्या काळात इजा:भारतात दिवाळी सणादरम्यान फटाक्यांमुळे हजारो लोकांना दरवर्षी इजा होते.सरकारी आणि खाजगी रुग्णालयांमधील नोंदींनुसार,विशेषत:डोळ्यांच्या,
हातांच्या,आणि त्वचेशी संबंधित इजा मोठ्या प्रमाणात घडतात.
प्रमाण: साधारणतः भारतात दरवर्षी १,००० ते १०,००० लोकांना फटाक्यांमुळे गंभीर इजा होते.मोठ्या शहरांमध्ये,जसे की दिल्ली,मुंबई,आणि कोलकाता येथे, इजांचे प्रमाण जास्त असते.
२. जगभरातील परिस्थिती
अमेरिका: अमेरिकेत फटाके विशेषत: ४ जुलैच्या स्वातंत्र्यदिनी मोठ्या प्रमाणात वापरले जातात. अमेरिकन कन्झ्युमर प्रॉडक्ट सेफ्टी कमिशनच्या अहवालानुसार, दरवर्षी सुमारे १०,००० लोकांना फटाक्यांमुळे इजा होते.यातून अनेकांना रुग्णालयात दाखल करावे लागते,आणि कधीकधी मृत्यूही होतात.
चीन: चीनमध्ये नवीन वर्ष आणि इतर सणांच्या निमित्ताने फटाके मोठ्या प्रमाणात फोडले जातात. इथेसुद्धा दरवर्षी अनेक इजा होतात,आणि विशेषत: फटाके बनवणाऱ्या कामगारांनाही धोका असतो. चीनमध्ये फटाक्यांच्या कारखान्यांमध्ये अपघाताचे प्रमाण जास्त आहे.
३. जागतिक आकडे
जगभरात दरवर्षी सुमारे ३०,००० ते ४०,००० लोक फटाक्यांमुळे विविध प्रकारच्या इजांना बळी पडतात, ज्यामध्ये किरकोळ इजांपासून ते गंभीर अपघातांपर्यंतची प्रकरणे समाविष्ट असतात.
यामध्ये बहुतेक इजा हात,डोळे आणि चेहरा यांच्याशी संबंधित असतात. त्यापैकी सुमारे १० ते १५ % प्रकरणांमध्ये डोळ्यांच्या गंभीर दुखापती होतात, ज्यामुळे अंधत्व देखील येऊ शकते.
४. फटाक्यांमुळे होणाऱ्या इजांचे प्रकार:
डोळ्यांच्या इजा:डोळ्यांमध्ये फटाक्यांच्या चटके बसणे किंवा फटाक्यांचे तुकडे उडून डोळ्यांमध्ये जाणे.
हात आणि बोटांच्या इजा: हातात फटाके फुटल्यामुळे हातांच्या बोटांचे नुकसान किंवा कधीकधी बोट कापले जाणे.
त्वचेला भाजणे: फटाक्यांच्या उष्णतेमुळे त्वचेवर भाजणे किंवा आग लागणे.
श्रवणशक्तीवर परिणाम: मोठ्या आवाजाच्या फटाक्यांमुळे कधीकधी श्रवणशक्तीवर तात्पुरता किंवा कायमस्वरूपी परिणाम होऊ शकतो.फटाके उडवताना योग्य काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे, विशेषतः लहान मुलांसाठी. सरकार आणि आरोग्य संस्था फटाक्यांच्या सुरक्षित वापरासाठी नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करतात,परंतु त्यांचे काटेकोर पालन करणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्रातील अनेक समाजसेवी संस्था गरीब आणि गरजू लोकांना दिवाळी साजरी करता यावी यासाठी विशेष उपक्रम राबवतात.या संस्था दिवाळीच्या काळात अन्न,कपडे,मिठाई,आणि इतर आवश्यक वस्तूंचे वाटप करतात तसेच आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांना मदत करतात. काही प्रमुख समाजसेवी संस्था खालीलप्रमाणे आहेत:
१. स्नेहालय (अहमदनगर)कार्य:
स्नेहालय ही संस्था गरीब आणि गरजू लोकांसाठी, विशेषत:महिलांसाठी,मुलांसाठी आणि HIV/AIDS बाधितांसाठी काम करते. दिवाळीच्या काळात अन्न, कपडे आणि दिवाळीच्या फराळाचे वितरण करून आनंद पसरवतात.वेबसाइट: snehalaya.org
२. गूंज (मुंबई)
कार्य: गूंज संस्था गरीब आणि आदिवासी समाजातील लोकांसाठी कपडे, अन्न आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात काम करते. दिवाळीच्या निमित्ताने गरीब कुटुंबांना कपडे, फराळ, आणि दिवाळी साजरी करण्यासाठी आवश्यक वस्तू देण्यात येतात.वेबसाइट: goonj.org
३. रोटरी क्लब ऑफ मुंबई
कार्य: रोटरी क्लब विविध सामाजिक कार्यांमध्ये सहभाग घेते. दिवाळीच्या काळात ते आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांना अन्न, कपडे आणि इतर मदतीसाठी विविध कार्यक्रम आयोजित करतात.
वेबसाइट: rotaryclubofbombay.org
४. स्नेह फाऊंडेशन (पुणे)
कार्य:स्नेह फाऊंडेशन गरीब मुलांसाठी शिक्षण आणि आरोग्याच्या क्षेत्रात काम करते. दिवाळीच्या काळात गरीब आणि गरजू मुलांना कपडे, फराळ, आणि अन्य आवश्यक वस्तूंचे वाटप केले जाते.
वेबसाइट: snehfoundationindia.org
५.अन्नमित्र फाउंडेशन (मुंबई)
कार्य: अन्नमित्र फाउंडेशन गरजू लोकांना अन्न पुरविण्याचे काम करते. दिवाळीच्या काळात ते विशेष मोहीम राबवून गरीब कुटुंबांना फराळ, मिठाई आणि अन्य आवश्यक सामग्री पुरवतात.
वेबसाइट: annamitra.org
६.सेवा सहयोग फाउंडेशन (पुणे)
कार्य: ही संस्था दिवाळीच्या काळात विविध उपक्रम राबवते, जसे की गरजू कुटुंबांना कपडे, दिवाळी फराळ आणि आवश्यक वस्तू वाटप करणे.वेबसाइट: sevasahayog.org
७. अभिलाषा फाउंडेशन (मुंबई)
कार्य: या संस्थेचे उद्दिष्ट गरीब आणि गरजू लोकांना शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि सामाजिक सहकार्य पुरवणे आहे. दिवाळीच्या काळात ही संस्था अन्न, कपडे, आणि दिवाळी साजरी करण्यासाठी आवश्यक वस्तूंचे वाटप करते.वेबसाइट: abhilashafoundation.org
८. स्नेहदूत संस्था (नाशिक)
कार्य: ही संस्था गरीब व निराधार लोकांसाठी मदत कार्य करते. दिवाळीत निराधार कुटुंबांना कपडे, फराळ आणि मिठाई यांचे वितरण करून सण साजरा करण्यात मदत करते.ही सर्व संस्था गरजूंना दिवाळीचा आनंद देण्यासाठी आपले योगदान देतात.तुम्ही या संस्थांमध्ये देणगी देऊन किंवा स्वयंसेवक म्हणून सहभागी होऊन या उपक्रमांमध्ये मदत करू शकता. दिवाळी सणाच्या उत्साहात काही गोष्टी टाळल्यास सण सुरक्षित आणि आनंददायी होऊ शकतो.दिवाळीत काय करू नये याची काही उदाहरणे खालीलप्रमाणे:
१. फटाके अनियंत्रितपणे न फोडणे: अतिशय मोठ्या आवाजाचे किंवा प्रदूषण करणारे फटाके फोडणे टाळावे, तसेच योग्य ठिकाणी आणि सुरक्षिततेच्या उपाययोजनांसहच फटाके फोडावेत.
२. जास्त तेलकट व तळलेले पदार्थ खाणे टाळा: सणाच्या वेळी तेलकटआणि तळलेले पदार्थ खाण्याचा मोह होऊ शकतो,परंतु आरोग्याच्या दृष्टीने संयम बाळगणे गरजेचे आहे.
३. घाईघाईत दिवे किंवा पणती लावणे: दिवे आणि पणती लावताना सुरक्षिततेची काळजी घेणे आवश्यक आहे. आगीचा धोका टाळण्यासाठी ते योग्य ठिकाणी आणि नीट लावावेत.
४. अत्यधिक मद्यपान टाळा: दिवाळीच्या पार्टीजमध्ये मद्यपानाचा अतिरेक टाळावा, जेणेकरून कोणतेही अनुचित प्रकार घडणार नाहीत.
५. प्रदूषण करणारे उपाय टाळा: प्लास्टिकच्या वस्तू किंवा प्रदूषण करणारे साहित्य वापरणे टाळावे. पर्यावरणपूरक पर्याय निवडावेत.
६. इतरांना त्रास देणे टाळा: फटाके किंवा मोठ्या आवाजाच्या गोष्टींमुळे इतरांना त्रास होईल, असे काहीही करू नये, विशेषत: ज्येष्ठ नागरिक आणि लहान मुलांच्या बाबतीत.
७. बेशिस्त वाहन चालवणे: सणाच्या उत्साहात वाहने बेशिस्तपणे चालवणे टाळावे, जेणेकरून अपघातांचा धोका कमी होईल.
दिवाळी सुरक्षित आणि सर्वांसाठी आनंदमयी साजरी करण्यासाठी या गोष्टींचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.
दिवाळीचा अभ्यास म्हणजे फक्त पुस्तकातील माहिती शिकणे नव्हे तर दिवाळीच्या सणाला जोडलेल्या संस्कृती, परंपरा आणि मूल्यांचा अभ्यास करणे.
मुलांसाठी दिवाळीचा अभ्यास कसा करावा:
कथा आणि कविता: दिवाळीच्या उत्सवाशी संबंधित कथा, कविता आणि लोककथा वाचून द्या.यामुळे मुलांना दिवाळीची उत्पत्ती आणि महत्व समजेल.
दिवे आणि फटाके: दिवाळीच्या दिव्यांचे आणि फटाक्यांचे वेगवेगळे प्रकार, त्यांचे बनवण्याची पद्धत आणि त्यांचे महत्त्व समजावून सांगा.
स्वच्छता: दिवाळीच्या दिवशी घराची स्वच्छता करण्याचे महत्त्व आणि पर्यावरणपूरक पद्धतीने स्वच्छता कशी करावी हे शिकवा.
देवांची पूजा: दिवाळीच्या दिवशी कोणत्या देवतांची पूजा केली जाते आणि त्यांचे महत्त्व काय आहे हे सांगा.
समाज सेवा: दिवाळीच्या दिवशी गरजूंना मदत करण्याचे महत्त्व समजावून सांगा.
दिवाळीची सजावट: दिवाळीच्या सजावटीसाठी कोणती साहित्य वापरली जाते आणि कशी सजावट केली जाते हे दाखवा.
खाद्यपदार्थ: दिवाळीच्या वेळी बनवले जाणारे खास खाद्यपदार्थ आणि त्यांचे महत्त्व सांगा.
दिवाळीचा खेळ: दिवाळीच्या दिवशी खेळली जाणारी पारंपरिक खेळे शिकवा.
दिवाळीचा अभ्यास का महत्त्वाचा आहे:
मुलांना आपल्या संस्कृतीची ओळख होते.
मुलांमध्ये मूल्यवान गुणांची जोपासना होते.
मुले पर्यावरणाबद्दल जागरूक होतात.
मुले समाजसेवेची भावना विकसित करतात.
नोंद: दिवाळीचा अभ्यास करताना मुलांना प्रत्यक्ष अनुभव देण्याचा प्रयत्न करा.त्यांना दिवाळीच्या सजावटीत सहभागी करून घ्या,दिवाळीच्या खाद्यपदार्थ बनवण्यात मदत करा आणि दिवाळीच्या दिवशी गरजूंना मदत करण्यासाठी प्रोत्साहित करा.
अतिरिक्त माहिती:
दिवाळीचा अभ्यास करताना मुलांच्या वयानुसार विषय निवडा.
मुलांना प्रश्न विचारून त्यांच्या शंका दूर करा.मुलांना दिवाळीच्या उत्सवाशी संबंधित पुस्तके, चित्रपट आणि कार्यक्रम दाखवा.इत्यादी उपक्रमांचे नियोजन सुट्टीमध्ये करण्यास हरकत नाही .भारताच्या बहुतेक सर्व भागात दिवाळी सण मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो.मात्र,काही विशिष्ट प्रदेशांमध्ये किंवा समुदायांमध्ये दिवाळीला तितकेसे महत्त्व नाही किंवा त्याप्रमाणे मोठ्या प्रमाणात साजरी केली जात नाही.याचे कारण प्रामुख्याने धार्मिक आणि सांस्कृतिक विविधता आहे.
१. केरळ: केरळमध्ये दिवाळीला इतर राज्यांइतके महत्त्व नाही. येथे मुख्यतः ओणम हा सण अधिक मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो. केरळमध्ये हिंदू समुदायाचे लोक दिवाळी साजरी करतात, परंतु हा सण इतर राज्यांइतका मोठा साजरा केला जात नाही.
२. ईशान्य भारतातील काही भाग: नागालँड, मिझोराम, मेघालय,अरुणाचल प्रदेश,आणि मणिपूरसारख्या ईशान्य भारतातील काही राज्यांमध्ये ख्रिश्चन धर्माचे लोक मोठ्या प्रमाणात आहेत.त्यामुळे या प्रदेशात ख्रिस्ती धर्मीय लोक दिवाळी साजरी करत नाहीत,किंवा अत्यल्प प्रमाणात साजरी करतात.
३. मुस्लिम बहुसंख्य प्रदेश: काश्मीरमधील काही भागांमध्ये आणि काही मुस्लिम बहुसंख्य असलेल्या प्रदेशांमध्ये दिवाळीला विशेष महत्त्व दिले जात नाही, कारण दिवाळी हा मुख्यतः हिंदू सण आहे. मात्र, इतर धर्मीयांमध्ये सौहार्दपूर्ण वातावरण राखून हा सण साजरा केला जातो.जरी या भागांमध्ये दिवाळी सण साजरा केला जात नसेल,तरी भारताच्या विविधतेमुळे प्रत्येक प्रांतामध्ये वेगवेगळ्या सणांनुसार उत्सव साजरे केले जातात.
लेखन व संकलन : डॉ.दिपक शेटे,महाराष्ट्र शासन राज्य पुरस्कार प्राप्त,गणितायन लॅब निर्मिती.