'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकाचा अभ्यास केवळयुद्धातले नेतेच करत नाहीत; तर चीन, जपान, रशिया,व्हिएतनाम आणि अमेरिका या देशांतल्या डावपेच (स्ट्रॅटिजी) ठरवणाऱ्या गटांनीही केला.चीनच्या नागरी युद्धाच्या वेळी माओ-त्से-तुंग यानं या पुस्तकाचा अभ्यास करून अनेक स्ट्रॅटिजीज त्या युद्धात वापरल्या होत्या.आजही अनेक सैनिकी शाळांमध्ये या पुस्तकाचा वापर केला जातो.केवळ युद्धासाठीच नाही; तर व्यवसाय,उद्योग,व्यवस्थापन,
खेळ आणि राजकारण या क्षेत्रांतही हे पुस्तक अत्यंत उपयुक्त आहे.
व्यवस्थापनाचं महत्त्व उद्योग क्षेत्रात किंवा व्यवसायविश्वात आवश्यक असतं असाच सर्वसाधारणपणे समज आहे.
मात्र सगळ्यात जास्त व्यवस्थापन कौशल्य पणाला लागतं ते युद्धभूमीवर ! युद्धात शत्रू हे एका तऱ्हेने स्पर्धकच असतात.इथेही नेतृत्वाची नितांत आवश्यकता भासते.
उद्योग-व्यवसायाप्रमाणेच युद्धातही निरनिराळे डावपेच किंवा स्ट्रॅटेजीज आखाव्या लागतात.युद्धात सफलता मिळणार की नाही ते या नियोजलेल्या व्यवस्थापन कौशल्यावरून ठरतं.सध्या तर मॅनेजमेंट क्षेत्रातही युद्धातल्या डावपेचांवर असलेल्या पुस्तकाचं महत्त्व खूपच वाढलंय.याचं कारण हे डावपेच केवळ युद्धापुरते राहिले नसून ते सगळीकडेच कामी येतात.ख्रिस्तपूर्व ५०० साली सन त्सू यानं लिहिलेलं 'द आर्ट ऑफ वॉर' हे पुस्तक तेव्हा जितकं महत्त्वाचं ठरलं,तितकंच आजही ते गाजतं आहे.
एकविसाव्या शतकात न्यूयॉर्कमधल्या समुद्रासमोरच्या मॅनहटनमधल्या एखाद्या सुळक्यासारख्या इमारतीतल्या १०० व्या मजल्यावर २५०० वर्षांनंतर आपल्या पुस्तकावर सूटबूट घातलेली मंडळी तासन् तास चर्चा करत राहतील याची हे पुस्तक लिहिताना सन त्सूला कल्पनाही नसेल.
आधुनिक काळात डावपेच किंवा स्ट्रॅटेजी यावर खोलवर विचार मांडण्याचं श्रेय 'आयगॉर ॲनसॉफ' याला देण्यात येतं;पण माणसानं दुसऱ्या माणसाशी भांडायला सुरुवात करून त्यावर मात कशी मिळवायची याचा विचार त्याच्या डोक्यात जेव्हापासून घोळायला लागला, तेव्हापासूनच खरी 'स्ट्रॅटेजी' सुरू झाली,असं प्रसिद्ध मॅनेजमेंट तज्ज्ञ गॅरी हॅमेलन म्हटलंय. अर्थात ते सर्वात आधी सन त्सून केव्हाच लिहून ठेवलं होतं.
'द आर्ट ऑफ वॉर'मध्ये सन त्सून जे लिहून ठेवलंय त्यातलं बरंचसं आजही लागू पडतं, म्हणूनच आजही मोठमोठ्या ग्रंथालयांतून या पुस्तकाला सतत मागणी असते.२५०० वर्षांपूर्वीचं हे पुस्तक आजदेखील चक्क 'बेस्ट सेलर' आहे.हार्वर्ड,व्हार्टन यांच्यासारख्या विद्यापीठांत त्यावर चर्चा आजही रंगते.या पुस्तकांत सन त्सून शत्रूला कसं 'सरळ' करावं याविषयीचे धडे दिले आहेत.'जर धूर्तपणे आणि कष्ट करून शत्रूवर मात करता येत असेल,तर शत्रूला उगाच नष्ट कशाला करायचं?' असं या पुस्तकात सन त्सूनं म्हटलं आहे.
शत्रूला शरण आणायचं असेल तर प्रथम त्याच डावपेच ओळखावेत आणि तेच मोडून काढावेत. ते जमलं नाही तर मग त्याच्या मित्रांवर आणि सहकान्यावर हल्ला करावा.तेही न जमल्यास शत्रूच्या शहरावर हल्ला करावा,असा सल्ला सन त्सूनं दिला आहे.
'द आर्ट ऑफ वॉर' हे पुस्तक युद्धनीतीवर बोलतं. कधी लढावं आणि कधी लढू नये हे याविषयी ते सांगतं.याशिवाय हे पुस्तक अनेक सल्लेही देतं. उदाहरणार्थ,जो शक्तिशाली आहे त्याच्यापासून स्वतःचा बचाव केला पाहिज आणि जो कमकुवत आहे त्याच्यावर मात्र त्वरित हल्ला करावा; शत्रूवर हल्ला करताना आधी त्याला पूर्णपणे जाणून घ्यावं.
आपल्यातल्या क्षमता आणि ताकद,तसंच आपल्यातल्या उणिवा आणि कमतरता यांना जाणायला हवं,जर आपण शत्रूला आणि स्वत:लाही ओळखत असू तर मग शंभर वेळा युद्ध झालं तरी त्याच्या परिणामाविषयी चिंता करण्याचं काही एक कारण नाही.
सन त्सून या पुस्तकात 'खूप दीर्घकाळ चालणाऱ्या युद्धामुळे कुठल्याही देशाला लाभ झालेला नाही,असं म्हटलंय.सन त्सू हा चीनच्या उत्तर भागात कन्फुशियस
च्या काळात वास्तव्य करत होता.तो युद्धाच्या रणनीती आखण्यात पारंगत होता.चीनमध्ये 'द आर्ट ऑफ वॉर' या ग्रंथाला खूप महत्त्वाचं मानल जातं.तो एक दुर्मीळ दस्तावेज मानला जातो.याचं कारण त्या काळी केवळ मौखिक रूपात सगळ्या गोष्टी केल्या जात.मात्र सन त्सूचा हा ग्रंथ बांबूच्या कामट्यांवर लिहिला गेलेला ग्रंथ आहे.
संताप किंवा क्रोध यातून जी युद्धं घडतात त्यात अनेक देश हरतात.तसंच क्रोध हाअराजकता आणि अंदाधुंदीचं वातावरण निर्माण करतो. त्यातूनच अधिक पीडा आणि वेदनादायी परिस्थिती उद्भवते.वॉरन बफेट आपल्या आयुष्यातल्या संकटांविषयी बोलताना म्हणतो की,वॉल स्ट्रीट फर्म ही सॉलोमन ब्रदर्सला वाचवण्यासाठी त्याला लढावं लागलं.अमेरिकन सरकारद्वारे वॉल स्ट्रीट बंद होण्याचं संकट त्याच्यावर येऊन कोसळलं होतं,कारण त्यातल्या व्यापाऱ्यांमधल्या एका व्यापाऱ्यानं काही गोष्टी खोट्या दिल्या होत्या.जी तपास समिती होती तिच्याबाबत निर्णय घेताना वॉरन बफेटनं चूक केली आणि त्यांना शुल्क कमी करून बंद केलं. या सगळ्या प्रसंगांत वॉरन बफेट विरोधकांशी सामना करण्यात कमी पडला;पण तरीही त्यानं ज्या पद्धतीने लढाई न लढताही तो सहजपणे जिंकला ती गोष्ट अत्यंत शानदार होती.
बफेटचं उदाहरण हे सन त्सूच्या मांडणीचं एक उत्तम उदाहरण आहे.
युद्ध न करता जिंकणं हे सन त्सूचं सगळ्यात आदर्श उदाहरण आहे.आपल्या विरोधकांना सन्मानपूर्वक वागवल्यानं अनेक गोष्टी सोप्या होतात.समोरच्याचा विरोध आपोआपच कमी होतो आणि त्याचा खूप चांगला परिणाम मिळतो.
सन त्सू हा सैन्यदलात जनरल आणि रणनीतीकार होता.त्याचा जन्म प्राचीन चीनमध्ये इ.पू.५४४ मध्ये एका प्रतिष्ठित श्रीमंत घरात झाला होता आणि मृत्यू इ.पू. ४९६ साली झाला. 'द आर्ट ऑफ वॉर' या एका पुस्तकानं तो जगभर नावाजला गेला.लहानपणापासून त्याला सैन्याचं आकर्षण होतं आणि पुढे सैन्यदलात सैनिकांचा नेता म्हणून त्याचा नावलौकिक होता.सन त्सू हा एक अत्यंत चांगला लेखक आणि तत्त्वज्ञ म्हणून प्रसिद्ध होता.
1. Laying Plans
2. Waging War
3. Attack by Stratagem
4. Tactical Dispositions
5. Use of Energy
6. Weak Points and Strong
7. Maneuvering an Army
8. Variation of Tactics
9. The Army on the March
10. Classification of Terrain
11. The Nine Situations
12. Attack by Fire
13. Use of Spies
विजय त्या लोकांना मिळतो ज्यांनी सातत्यानं स्वतःचं परीक्षण केलं,सुधारणा केली आणि नैतिकतेचा विकास केला.आपण समोरच्यावर नियंत्रण ठेवू शकत नाही,पण चरित्र,ज्ञान आणि अंतर्दृष्टीची आपली स्वतःची ताकद विकसित करून स्वत:वर विजय आधी प्राप्त करू शकतो.महान चरित्र ज्यांचं असतं ते स्वाभाविकरीत्या नेता बनतात.'असं सन त्सू म्हणत असे.
चीनमध्ये निर्माण झालेलं 'द आर्ट ऑफ वॉर' हे पुस्तक जरी युद्धनीतीविषयी लिहिलं गेलं असलं तरी आजच्या रोजच्या जगण्यातल्या अनेक समस्यांचं निराकरण या पुस्तकातून मिळतं हे विशेष
या पुस्तकाविषयी अनेक दंतकथा आणि वाद आजही चर्चेत येतात.या पुस्तकाचं खरं शीर्षक 'सन त्सू पिंग फा' असं होतं आणि ते मुळात सन वू या लष्करातल्या जनरलनं लिहिलं होतं,अशी एक दंतकथा प्रचलित आहे.या पुस्तकामुळे राजानं मग सन वूला बोलावून घेतलं.युद्धात शिस्तीची आवश्यकता किती खोलवर आहे हे सांगताना प्रात्यक्षिक म्हणून त्यानं राजाच्या दोन रखेल्यांची मुंडकी उडवली होती,अशीही एक दंतकथा सांगितली जाते.तसंच दुसऱ्या दंतकथेप्रमाणे चीनच्या राजानं सन त्सू एक चांगला नेता असल्याचं केव्हाच ओळखलं होतं, पण त्याची परीक्षा घेण्यासाठी त्यानं त्याला राजवाड्यात बोलावलं.आपल्या जनान -
खान्यातल्या १८० स्त्रियांना सन त्सून सैनिक म्हणून प्रशिक्षित करावं,असा आदेश त्यानं दिला. सन त्सून या १८० स्त्रियांना दोन गटांत विभागलं आणि त्यानंतर त्यानं प्रत्येक गटासाठी एक अशा दोन स्त्रियांची नेता म्हणून निवड केली.त्यानंतर त्यानं या दोन स्त्री नेत्यांना आपल्या गटाखालील स्त्रियांना अमुक एक आदेश द्यावा,असं सांगितलं.मात्र त्या स्त्रियांनी आदेशाचं पालन करण्या -
ऐवजी नुसता गोंधळ घातला.ते बघून सन त्सून या दोघी नेत्या स्त्रियांना ठार मारलं.आणि दुसऱ्या दोन स्त्रियांची त्यांच्या जागी नियुक्ती केली.त्यानंतर पुन्हा त्या दोन नव्या नेत्यांनी आपल्या गटातल्या स्त्रियांना आदेश दिला आणि त्या सगळ्या स्त्रियांनी तो आदेश निमूटपणे पाळला,अशी ती कथा आहे.
"सन त्सू याचं युद्धाविषयीचं ज्ञान जसं जसं वाढत गेलं,तसतसा तो नेहमीच युद्धासाठी स्ट्रॅटेजी स्वतःच आखायचा.ज्या वेळी चू नावाच्या बलाढ्य राजाच्या विरोधात वू राजाला युद्ध करण्याची वेळ आली,तेव्हा सन त्सूनं या युद्धाचं नेतृत्व केलं आणि चू राजाच्या चिंग राजधानीवर ताबा मिळवण्यात यश मिळवलं.हे सगळे अनुभव त्यानं आपल्या 'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकात लिहून काढले.
'द आर्ट ऑफ वॉर' हे पुस्तक जगभरातल्या प्रसिद्ध पुस्तकांमधलं एक पुस्तक आहे.या पुस्तकात एकूण १३ अध्याय किंवा प्रकरणं आहेत.प्रत्येक युद्ध वेगळं असतं आणि प्रत्येक युद्धासाठी वेगळी रणनीती आखावी लागते,असं सन त्सू म्हणत असे.या १३ प्रकरणांमध्ये युद्धातली सैनिकांची तळ ठोकण्याची जागा, प्रत्यक्ष युद्ध,आक्रमण करण्याचं नियोजन, सैन्याचा पवित्रा,
आदेश,उणिवा आणि बलस्थानं, युद्धाच्या भूभागाची माहिती,सैन्याची निवड या सगळ्यांविषयी त्यानं लिहिलंय.
तसंच गुप्तहेरांचा उपयोग गरज असली तरच करावा,असं सन त्सूचं मत होतं;तसंच युद्ध फार दीर्घकालीन असू नये.
कारण अशी युद्धं खूप हानिकारक असतात, असंही सन त्सू म्हणायचा.
आपल्या शत्रूला जाणण्यासाठी सर्वप्रथम आपणच आपला शत्रू बनलं पाहिजे आणि कठोर आत्मपरीक्षण केलं पाहिजे.कुठलाही नेता जबरदस्तीनं इतरांवर लादला जाऊ शकत नाही, तर त्याच्या कामानं आणि उदाहरणानं तो नेता बनला पाहिजे;युद्धाची खरी कला म्हणजे प्रत्यक्ष युद्ध होण्यापूर्वीच शत्रूला नामोहरम करणं,एक हुशार सेनापती तोच,जो अतिशय सहजपणे युद्धात विजय मिळवतो;युद्धामध्ये कुठल्याही साधारण गोष्टींकडे दुर्लक्ष करता कामा नये, युद्धातली सगळी सामग्री ही विध्वंस करणारीच असते,'असं सन त्सून या पुस्तकात नमूद केलं.
'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकाचा अभ्यास केवळ युद्धातले नेतेच करत नाहीत तर चीन,जपान,रशिया,व्हिएटनाम आणि अमेरिका या देशांतल्या डावपेच (स्ट्रॅटेजी) ठरवणाऱ्या गटांनीही केला. चीनच्या नागरी युद्धाच्या वेळी माओ-त्से-तुंग यानं या पुस्तकाचा अभ्यास करून अनेक स्ट्रॅटेजीज त्या युद्धात वापरल्या होत्या.आजही अनेक सैनिकी शाळांमध्ये या पुस्तकाचा वापर केला जातो.
माओ-त्से-तुंगच्या लिखाणानंतर जगभरात कम्युनिस्ट विचाराच्या लोकांना 'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकानं प्रभावित केलं.चीनचा एक राजा हो-लू यानं सन त्सूला विचारलं होतं की,युद्धकला कुठल्या क्षेत्रात, कोणावर लागू केली जाऊ शकते?या प्रश्नाचं उत्तर सन त्सून तत्काळ 'हो' म्हणून दिलं. म्हणूनच केवळ युद्धासाठीच नाही तर व्यवसाय, उद्योग,व्यवस्थापन,खेळ आणि राजकारण या क्षेत्रांतही हे पुस्तक अत्यंत उपयुक्त आहे.
ज्ञान,प्रामाणिकपणा,परोपकार,कठोरता आणि साहस या पाच गुणांची युद्धासाठी नितांत आवश्यकता असल्याचं सन त्सू म्हणतो.'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकाचा पहिल्यांदा अनुवाद फ्रेंच भाषेत १७८२ साली,तर इंग्रजी भाषेत १९०५ साली करण्यात आला.यानंतर जगभरात अनेक देशांत अनेक भाषांत या पुस्तकाचा अनुवाद झाला.
खरं तर 'द आर्ट ऑफ वॉर' हे खूप लांबलचक पुस्तक नसून अतिशय सुटसुटीत आहे आणि इंटरनेटवर मोफत डाऊनलोड करण्याची सुविधाही उपलब्ध आहे.
'द आर्ट ऑफ वॉर'नंतर युद्धनीतीविषयी लिहिलेल्या अनेक पुस्तकांची लाटच आली. जपानमधल्या मियामोटो मुशाशी या योद्ध्यानं 'ए बुक ऑफ फाइव्ह रिंग्ज' हे पुस्तक लिहिलं आणि ते खूपच लोकप्रिय झालं.१९७४ साली या पुस्तकाला पुनर्प्रसिद्ध करून पुन्हा एकदा धूम उठवली होती.कार्ल फॉन क्लॉसविट्झ यानं लिहिलेलं 'ऑन वॉर' आणि लिडेल हार्ट यानं लिहिलेलं 'स्ट्रॅटेजी' ही पुस्तकंही खूप गाजली. इटलीमधल्या मॅकियावेलीचं 'प्रिन्स' हे पुस्तक तर जगप्रसिद्ध झालं.
'जो काळाची पावलं ओळखून त्यानुसार वागतो आणि आपल्या योजना आखतो,तोच यशस्वी होतो;कालबाह्य कल्पनांना चिटकून बसणारा कधीच यशस्वी होत नाही' असं त्यानं या पुस्तकात म्हटलेलं आजही लागू होतं.
इतकंच नव्हे तर महाभारताचा अभ्यास केला तर त्यात रणनीती,नेतृत्व,राज्याची अर्थव्यवस्था, मंत्रिगण आणि त्यांची कर्तव्य,हेरगिरी, शत्रूविषयीचे डावपेच अशा अनेक गोष्टींवर सविस्तर विवेचन दिलं आहे.मीरा उबेरॉयनं लिहिलेल्या 'लीडरशिप सिक्रेट्स फ्रॉम द महाभारता' या पुस्तकात असे अनेक उल्लेख पानोपानी सापडतात!असं असलं तरी 'द आर्ट ऑफ वॉर' या पुस्तकानं जो इतिहास घडवला, तो दुसऱ्या कुठल्याही पुस्तकानं घडवला नाही.चीनमध्ये सन त्सूच्या जीवनावर आणि या पुस्तकावर दीर्घ मालिका,चित्रपट आणि अनेक नाटकं निर्माण झाली.थोडक्यात,सन त्सू आणि त्याचं 'द आर्ट ऑफ वॉर' हे कालातीत ठरलं हेच खरं !
" विजय त्या लोकांना मिळतो,ज्यांनी सातत्यानं आत्मपरीक्षण केलं,सुधारणा केली आणि नैतिकतेचा विकास केला."
●सन त्सू
२० एप्रिल २०२३ या लेखमालेतील पुढील लेख
