वर्षभर बेकार राहिल्यावर अखेरीस लीथा नदीकाठच्या बुक या गावी एका सूतगिरणीत तो नाइलाजाने हिशोबनीस म्हणून रुजू झाला.युरोपात आपल्याजोगी नोकरी मिळणं शक्य नाही असं डॉपलरला वाटू लागले.
भाऊ योहान याच्याबरोबर डॉपलर म्युनिकला पोहोचला.
तिथे त्यांनी अमेरिकेच्या कौन्सुलरची भेट घेतली आणि अमेरिकेत नोकरी मिळू शकेल का याबद्दल चौकशी केली.
तेवढ्यात डॉपलरला त्याने आधी अर्ज केलेल्या दोन ठिकाणांहून होकार आले.बर्नमध्ये जास्त पगाराची नोकरी मिळत असूनही त्याने स्वित्झर्लंडऐवजी ऑस्ट्रियन साम्राज्यातल्या प्राग इथली कमी पगाराची नोकरी स्वीकारली.३० एप्रिल १८३५ मध्ये डॉपलर या नोकरीत रुजू झाला.त्यानंतर काही काळातच त्याला आणखी एका संस्थेत नोकरी करण्याची परवानगी मिळाली.
याच वर्षी त्याचं लग्नही झालं;पण दोन नोकऱ्या आणि प्रापंचिक जबाबदाऱ्या यांचा त्याच्या तब्येतीवर दुष्परिणाम व्हायला सुरुवात झाली.कार्ल क्रील या खगोलशास्त्रज्ञाने डॉपलरच्या मृत्यूनंतर व्हिएन्नास्थित इंपीरियल ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेसच्या प्रधान सचिवांना लिहिलेल्या पत्रात डॉपलरच्या खालावत चाललेल्या प्रकृतीची माहिती कळते हे पत्रही इडन यांना पाहता आलं.या दोन नोकऱ्यांमध्ये डॉपलर ४०० विद्यार्थ्यांना शिकवत होता.त्याशिवाय तो खासगी शिकवण्या घ्यायचा.
प्रागमध्ये राहू लागल्यानंतर त्याने अमेरिकेत जाऊन नशीब आजमावण्याचा विचार डोक्यातून काढून टाकला.
प्रा.श्क्रोडर यांनी त्याला श्रद्धांजली वाहताना म्हटलं होतं,
'डॉपलर अमेरिकेस गेला असता तर कदाचित अधिक जगला असता.त्याच्या मृत्यूची बीजं प्रागमधल्या अतिश्रमात रोवली गेली.'
त्यांचं म्हणणं एक प्रकारे खरंच होतं.अमेरिकेत त्या काळात शिक्षकांची कमतरता होती. त्यामानाने युरोपात शिक्षकांची कमतरता नव्हती. अमेरिकेत भरपूर पगार मिळत असे.तिथे डॉपलरला कदाचित कमी कष्ट उपसावे लागले असते.प्रागमध्ये असतानाच डॉपलरने पूर्णवेळ प्राध्यापकपदासाठी वेगवेगळ्या विद्यापीठांत अर्ज पाठवणं सुरू केलं.त्या काळी प्राध्यापक पदासाठी लेखी परीक्षा द्यावी लागत असे.जिथे जिथे डॉपलरने या परीक्षा दिल्या तिथे तिथे त्याला 'सर्वोत्कृष्ट' हा शेरा मिळाला;पण मुलाखतीमध्ये तो गडबडून जायचा.त्यातल्या बऱ्याच विद्यापीठांमध्ये आणि तंत्रशिक्षण महाविद्यालयांमध्ये इडन स्वतः जाऊन आले. दीडशे वर्षं झालेली असूनही या परीक्षा आणि मुलाखतीत कोण कोण परीक्षार्थी होते,कुणी कुणी त्यांच्या मुलाखती घेतल्या,तसंच त्यात कुणाला
कोणत्या कारणासाठी नकार देण्यात आला याच्या नोंदी त्यांना बघायला मिळाल्या. आपल्या भारतात हे घडू शकत का,असा सहज विचार हे वाचताना मनात डोकावल्या
शिवाय राहत नाही.
१८३७ मध्ये दोन घटना घडल्या.डॉपलरला रॉयल बोहेमियन सोसायटीचा सहसदस्य म्हणून निवडण्यात आलं.त्याच वर्षी त्याचा एक शोधनिबंध या संस्थेच्या नियतकालिकात प्रसिद्ध झाला.त्यानंतर १८३९-४० या वर्षी पदवी घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी डॉपलरला त्याचं एक पोर्ट्रेट त्याच्या सन्मानार्थ भेट दिलं.डॉपलरचं ते शिळा प्रेसवरचं चित्र आणि त्याला मिळालेलं मानपत्र वगैरे सर्व गोष्टी त्याच्या वंशजांनी अजूनही जपून ठेवल्या आहेत.प्रागमध्ये १८४१च्या मार्च महिन्यात डॉपलर (पूर्ण) प्राध्यापक बनले.त्यांच्या जबाबदाऱ्यांमध्ये वाढ झाली.
शिवाय ते 'रॉयल बोहेमियन सोसायटी ऑफ सायन्सेस'चं काम हौसेने करत होते. 'वाढतं काम आणि जबाबदाऱ्यांमध्ये सोसायटीचं काम हाच त्यांचा विरंगुळा होता',असं डॉपलरनंतर प्रागच्या तंत्रशिक्षण संस्थेत प्राध्यापक बनलेल्या आयव्हान स्टोलनी लिहून ठेवलं आहे.संस्थेतील काम संपलं की डॉपलर प्रयोगशाळेत परतून प्रकाशशास्त्रातील प्रयोग सुरू करत.प्रकाशाच्या साहाय्याने दूरच्या वस्तूंचं अंतर मोजण्याची पद्धत त्यांनी या काळात शोधली.प्रकाश अवगमनाचा अभ्यास केला, ध्वनीच्या अवगमनावर संशोधन केलं.या अवगमनात माध्यमाचा परिणाम किती हे बघितलं.छायाचित्रणाचा खगोलवेध घेण्याकरता उपयोग करता येईल,यासंबंधी टिपणं लिहिली. प्रकाश आणि दृष्टिसातत्याचा (स्ट्रोबोस्कोपिक इफेक्ट) पुनर्शोध लावला.(याआधी प्लेटो आणि स्टँफरनी त्यावर भाष्य केलं होतं.) याशिवाय विद्युतशास्त्र, भूवास्तवशास्त्र आदी इतर विषयांचाही त्यांनी अभ्यास केला.कार्ल क्रील यांनी डॉपलरच्या मृत्यूनंतर लिहिलं- 'त्यांना त्यांचं कुठलं संशोधन अधिक महत्त्वाचं वाटत होतं हे सांगणं अवघड आहे.डॉपलर कधीच कुणाशी फारसं बोलत नसत.मात्र,जे संशोधन जास्त आव्हानात्मक असेल त्यात त्यांना अधिक आनंद मिळत असावा असं वाटतं. डॉपलर यांच्या डोक्यात एखादी कल्पना आली की ती ते लगेच प्रसिद्ध करून टाकत.त्या कल्पनेचा विकास करून त्यावर प्रयोग करून ती पूर्णत्वाला गेल्यानंतर त्यांनी ते संशोधन प्रसिद्ध केलं असतं तर शास्त्रज्ञ म्हणून त्यांचं नाव किती तरी आधीच पसरलं असतं.'आता आपण पुन्हा ज्याच्या उल्लेखाने लेखाला सुरुवात केली त्या डॉपलरच्या सर्वांत प्रख्यात शोधनिबंधाकडे येऊ.डॉपलरनी प्रकाशाच्या तरंगांच्या सिद्धांतावर आयुष्यभर काम केलं.'
आपल्याला जो रंग दिसतो तो स्रोताच्या स्पंदनांच्या वारंवारतेवर अवलंबून असतो.या स्पंदनांमधील अंतर वाढलं की रंग बदलतो.जर स्रोत आणि निरीक्षक दोघंही स्थिर असतील तर निरीक्षणाची आणि स्रोताकडून होणाऱ्या प्रक्षेपाची वारंवारता समान असते.जर निरीक्षक स्रोताच्या दिशेने पुढे सरकला किंवा स्रोत निरीक्षकाजवळ येऊ लागला तर ही वारंवारता वाढेल.जर दोन्हीपैकी एक दूर जाऊ लागले तर ही वारंवारता कमी झाल्यासारखी भासेल.या प्रकारच्या बदलाच्या स्पष्टीकरणासाठी डॉपलरनी जहाजाचं उदाहरण वापरलं.
'जर एखादं जहाज आपल्या दिशेने येणाऱ्या लाटांच्या दिशेने जात असेल तर त्यावर विशिष्ट कालमर्यादेत जास्त लाटा जास्त जोरात आपटतील,याउलट तेच जहाज जर लाटांच्या प्रगतीच्या दिशेनेच पुढे सरकत असेल तर तेवढ्याच वेळात त्या जहाजावर कमी लाटा कमी जोराने आदळतील. जर पाण्यातील लाटांमध्ये असं घडतं तर हेच तत्त्व हवा आणि इतर माध्यमांनासुद्धा लागू पडायला हवं.'हाच तो डॉपलर परिणाम सांगणारा शोधनिबंध.
या शोधनिबंधाची मूळ प्रत इडन यांनी कशी शोधली याची हकीकतही मोठी रोचक आहे. सुरुवातीला इडन यांना पुस्तकात छापण्यासाठी या शोधनिबंधाची छायाचित्रित प्रत व्हिएन्ना विद्यापीठाकडून मिळाली होती,पण त्यांचं एवढ्याने समाधान झालं नव्हतं.ते सॉल्झबुर्ग विद्यापीठाच्या ग्रंथालयात पोहोचले.ग्रंथालयाच्या यादीत डॉपलरच्या मूळ शोधनिबंधाची प्रत आहे,असं त्या यादीतून स्पष्ट होत होतं.त्या काळात डॉपलर जर्मनीत राहत असल्याने तिथला पत्ता त्यांनी दिला होता.इडनना दुसऱ्या दिवशी डॉपलरच्या मूळ शोधनिबंधाची प्रत घरी नेण्यासाठी मिळाली.'ती प्रत घरी आणून मी उघडली.
डॉपलर यांच्या हस्ताक्षरातील ती प्रत पाहताच मी शहारलो',असं इडन नमूद करतात. पुस्तकात समाविष्ट करण्यासाठी त्यांनी त्या प्रतीची छायाचित्रं काढली आणि डॉपलरशोधात रस असलेल्यांनाही ती प्रत आवर्जून दाखवली. आणखी एक गंमत म्हणजे नंतर इडन आणि त्यांच्या मुलाने डॉपलरच्या मूळ शोधनिबंधाचा अनुवाद करेपर्यंत या निबंधाचा इंग्रजी अवतार प्रसिद्ध झाला नव्हता.पुढे या शोधनिबंधाच्या सर्व पानांची छायाचित्रं असलेलं डॉ.अलेक इडन लिखित डॉपलरचं चरित्र नोव्हेंबर १९८८ मध्ये प्रसिद्ध झालं.या पुस्तकाची प्रत घेऊन इडन सॉल्झबुर्ग विद्यापीठाच्या ग्रंथालयात पोहोचले.ग्रंथपालांचे आभार मानत त्यांनी मूळ शोधनिबंध आणि त्यांच्या पुस्तकाची प्रत ग्रंथपालांना दिली.तेव्हा ग्रंथपाल म्हणाले,"तुम्ही इथून गेलात की हा शोधनिबंध मी दुर्मिळ पुस्तकांच्या विभागात समाविष्ट करणार आहे.त्याचं महत्त्व लक्षात आणून पुस्त्याबद्दल मी तुमचे आभार मानतो." पुढे इडन यांचं पुस्तक प्रकाशित झाल्यानंतर काही काळातच त्यांना या शोधनिबंधासंबंधी आणखी एक अमूल्य ठेवा पाहायला मिळाला.झेकोस्लोव्हाकियन ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेसने इडनना व्याख्यानासाठी बोलावलं.त्यांच्या पुराभिलेखागारात इडनना संदर्भ बघण्याची परवानगी देण्यात आली.तिथे डॉपलर यांनी शोधनिबंध सादर केलेल्या सभेचा वृत्तान्त इडन यांना वाचायला मिळाला.या वृत्तान्तावर २५ जून १८४२ अशी तारीख घातलेली होती.तिथे जून खोडून वरच्या बाजूला 'मे' अशी दुरुस्ती केली होती.त्या एक पानी वृत्तान्तानुसार या सभेला फक्त पाच व्यक्ती हजर होत्या.
इकडे १८४४ च्या उन्हाळ्यामध्ये डॉपलर यांची प्रकृती झपाट्याने ढासळू लागली.त्यांना उपचारांसाठी सॉल्झबुर्गला जायचं असल्यामुळे त्या वर्षी त्यांनी विद्यार्थ्यांची परीक्षा जरा लवकरच घेतली.तोंडी परीक्षेलाही फाटा दिला.त्यामुळे बऱ्याच विद्यार्थ्यांना फारच कमी गुण मिळाले.पालकांनी विद्यापीठाकडे तक्रार केली. विद्यापीठाने तो निकाल रद्द करून चौकशी समिती नेमली.या प्रकारामुळे वैतागलेल्या डॉपलरनी प्राग सोडायचा निश्चय केला.ती संधी त्यांना १८४७ साली मिळाली. शेमनित्झ (आता बान्स्का स्टाव्हनिका) इथल्या अकॅडमी ऑफ मायनिंग अँड फॉरेस्ट्रीमध्ये गणिताच्या प्राध्यापकपदी त्यांना नेमणूक मिळाली; पण शेमनित्झचा मुक्काम त्यांना मानवला नाही.त्या वेळी हंगेरीत राजसत्तेविरुद्ध उठाव झाला होता. क्रांतिकारक आणि राजनिष्ठ सैनिक यांच्यात सतत लढाया चालू होत्या.रीही इडन यांना डॉपलरनी लिहिलेली आणि त्यांच्या नावे आलेली सर्व पत्रं बघता आली हे विशेष.
१८४८ च्या अखेरीस डॉपलरना व्हिएन्नाच्या तंत्रविज्ञान संस्थेत प्राध्यापकपद मिळालं.इथे डॉपलर यांच्यावर प्रशासकीय कामाचाही भार होता. त्यामुळे आधीच तब्येतीच्या तक्रारींनी त्रस्त असलेल्या डॉपलरची प्रकृती खालावू लागली. त्यातच डॉपलर परिणामाच्या सत्यतेवर आक्षेप घेणाऱ्यांची संख्या वाढत होती.त्यांना डॉपलर निरुत्तर करत होते हे खरं;पण सर्व कामं सांभाळून रात्री उशिराने या विरोधकांना उत्तर देण्याचं काम चाले.या काळात डॉपलरना एक शिष्य मिळाला.त्याचं नाव ग्रेगॉर मेंडेल.पुढे हा अनुवंशशास्त्रज्ञ म्हणून गाजला.डॉपलर रोज दोन तास त्याला पदार्थविज्ञानाचे धडे देत असत.
१८५२ च्या पूर्वार्धात डॉपलरनी जोसेफ पेट्झवाल यांनी केलेल्या टीकेला उत्तर देणारे दोन निबंध लिहून हातावेगळे केले.हे त्यांचे अखेरचे शोधनिबंध ठरले.
ऑक्टोबर १८५२ रोजी शिक्षण मंत्रालयाने डॉपलरना सहा महिन्यांची वैद्यकीय रजा मंजूर केली.लोंबार्डी-व्हेन्झी या इटलीमधील संस्थानात डॉपलर उपचारांसाठी दाखल झाले.इथेसुद्धा बराच खटाटोप करून डॉपलरचं निधन नक्की कधी आणि कुठे झालं याबाबतची कागदपत्रं इडन यांनी शोधली.डॉपलर यांच्या अखेरच्या दिवसांचा घटनाक्रम शोधणं सोपं नव्हतं.डॉपलर व्हेनिसमध्ये वारले,
यापलीकडे त्यांच्या अखेरच्या दिवसांची कुणालाच माहिती नव्हती.एवढंच काय,त्यांची कबरही सापडत नव्हती.त्यामुळे आपण लिहिलेल्या पहिल्या चरित्रात चुकीची माहिती असल्याचं इडन मोकळ्या मनाने कबूल करतात.इडन यांनी शोधलेल्या कागदपत्रांनुसार व्हेनिसमध्येच १७ मार्च १८५३ रोजी पत्नीच्या मांडीवर डोकं ठेवून डॉपलरनी अखेरचा श्वास घेतला.
डॉ.इडन हे खरं तर एक नामांकित मेंदू आणि चेतासंस्था तज्ज्ञ.त्यांच्याकडे शस्त्रक्रियेसाठी रुग्णांची रांग लागलेली असे.त्यांनी आपलं काम बाजूला ठेवून डॉपलर यांचा शोध घेत फिरण्याचं खरं तर काही कारण नव्हतं.पण आपण ज्या माणसाच्या मूलभूत संशोधनावर आधारित तंत्रज्ञानाचा वापर करतो आहोत त्याची ओळख जगाला करून दिली पाहिजे,
या एका कर्तव्यभावनेतून त्यांनी पार पाडलेली शोधयात्रा केवळ अतुलनीय !
आकर्षित झालेला आत्मा रसातळाकडे झुकला,तो अज्ञानाच्या साहसासाठी आसुसला.- श्री.अरबिंदो
१९.१२.२३ या लेखातील दुसरा व शेवटचा भाग