१७ सप्टेंबर १७९६ मध्ये अध्यक्ष जॉर्ज वॉशिंग्टनने आपल्या राष्ट्राला संदेश देताना सांगितले होते,"आपण जगातल्या कोणत्याही देशाशी मित्रत्वाचे संबंध ठेवले पाहिजे पण युरोपची लालसी महत्त्वाकांक्षा,हितसंबंध, जीवघेणी स्पर्धा यापासून अमेरिकेने स्वत:ला दूर ठेवलेले बरे.'
१९१४ मध्ये मात्र हा सल्ला जुना झाला म्हणून फेकून द्यावा तसे काहीसे लोकांनी घडवून आणले.पहिले महायुद्ध सुरू होण्यापूर्वी म्हणजे १९०९ साली अमेरिकन काँग्रेसच्या करमाफीच्या एका चर्चेच्या वेळी नॉर्मन डोड नावाचा या समितीचा संचालक साक्ष देत असताना,एक प्रश्न विचारला गेला होता.
"लोकांचे संपूर्ण आयुष्य बदलून टाकण्यासाठी युद्धाशिवाय अजून काही उपाय आहे का?"
वर्षभर विचार करून उत्तर आले नाही.युद्ध हाच एखादी गोष्ट कायमची बदलण्याच्या प्रभावी उपाय आहे.पुढचा प्रश्न होता अमेरिकेला युद्धात कसे ओढता येईल ?
लोकांच्या सुखी आणि शांततापूर्ण जीवनासाठी काम करणाऱ्या समितीचे हे निष्कर्ष आहेत ! २५ ऑक्टोबर १९११ मध्ये विन्स्टन चर्चिल नावाचा चलाख माणूस ब्रिटिश नौदलाचा प्रमुख म्हणून नेमला गेला.तर इकडे अमेरिकेत अध्यक्ष वूड्रो विल्सनने फ्रँकलीन डेलानो रूझवेल्टची, अमेरिकन नौदलाचा उपसचिव म्हणून नेमणूक केली.अमेरिकेच्या राजकीय आणि आर्थिक अवकाशात ज्या युद्धपूर्व हालचाली सुरू होत्या, त्यांचा आढावा आपल्याला स्तंभित करतो. १९०६ मध्ये अचानक रॉथशिल्ड्सने,रॉकफेलरच्या ऑईल कंपनीकडून स्पर्धा निर्माण होत असल्याचे कारण देत,स्वतःची ऑईल कंपनी 'रॉयल डच शेल मध्ये विसर्जित केली. याचे खरे कारण त्यांना यातून आपली संपत्ती दडवायची हे होते कारण काहीही झाले तरी हा रॉकफेलर त्यांचाच पिता होता आणि महत्त्वाचे म्हणजे याचवेळी अमेरिकेत मध्यवर्ती बँकेची हालचाल सुरू झाली होती.जेकब स्वीफने न्यूयॉर्क चेंबर्समध्ये तडाखेबंद भाषण ठोकीत याला वाट करून दिली.
या जेकबबद्दल 'ट्रुथ' या मासिकाच्या डिसेंबर १९१२ च्या अंकात आलेलं अवतरण पाहा- "कुन्ह-लोएब अ‍ॅन्ड कंपनी (Kuhn,Loeb, and co) ह्या बँकिंग हाऊसचा प्रमुख जेकब हा अमेरिकेत खाजगी बँकेसाठी एक मोठी चळवळ चालवीत असून तो रॉथशिल्ड्सच्या युरोपचा अमेरिकेतील हितसंबंध जपणारा आर्थिक धोरणी आहे.हा रॉकफेलरशी संबंधित असून त्याच्या स्टँडर्ड ऑईल कंपनीत त्याची गुंतवणूक आहे.तो हरीमन आणि गौल्ड्स (Harrimans Goulds) या रेलरोड कंपन्यांचा एक निकटचा माणूस असून या लोकांची अमेरिकेत फार मोठी आर्थिक ताकद आहे."
वूड्रो विल्सन हा अमेरिकन अध्यक्ष निवडला गेला.काही दिवसातच त्याला एक अश्केनाझी ज्यू सॅम्युअल उटेरमायर (Samuel Untermyer) व्हाईट हाऊस इथे भेटायला आला.झाले असे होते की हा विल्सन प्रिन्स्टन विद्यापीठात प्राध्यापक असताना त्याचे एका सहकारी मित्राच्या बायकोबरोबर संबंध होते.ते जाहीर करण्याच्या धमकीवर त्या स्त्रीने विल्सनकडे ४०,००० डॉलर्सची मागणी केली होती.विल्सनकडे तेव्हा तितके पैसे नव्हते.
हा जो माणूस (सॅम्युअल उटेरमायर) भेटायला आला
होता,त्याने ते पैसे देण्याची तयारी दाखविली.त्या बदल्यात त्याने विल्सनला अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयात एक जागा भरताना आपल्या माणसाला ती मिळावी अशी अट घातली.विल्सनने ती मान्य केली आणि त्या नंतर तीन वर्षांनी ४ जून १९१६ रोजी लोईस डेम्बीत्झ ब्रडेड्स (Louis Dembitz Brandeis) हा अश्केनाझी ज्यू अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयात नियुक्त झाला.
वूड़ो विल्सनने एक पत्र आपला राजकीय सल्लागार असणाऱ्या कर्नल एडवर्ड मांडेलला लिहिले आहे,"अँड्र्यू जॅक्सनच्या काळापासून अमेरिकेत काही आर्थिक घटकांनी या सरकारचा ताबा घेण्याचे सातत्याने प्रयत्न चालविले आहेत आणि माझे प्रशासन त्याला अपवाद नाही.जॅक्सनच्या काळातील बँका आता अधिक मोठ्या प्रमाणावर या देशात पुन्हा एकदा तेच उद्योग करू पाहताहेत."
राजकीय वर्तुळात महत्त्वाच्या माणसांना काही आर्थिक दादा एका युद्धाच्या तयारीला लागले आहेत याचा अंदाज येत होता.अमेरिकन परराष्ट्र सचिव विल्यम जेन्निंग ब्यान लिहितो,"बँकांचे हितसंबंध आता युद्धाच्या तयारीसाठी सरसावत आहेत.३ ऑगस्ट १९१४ रोजी रॉथशिल्ड्सच्या फ्रेंच फर्मने न्यूयॉर्कच्या मॉर्गन कंपनीला साधारण १ बिलियन डॉलर्सचे कर्ज उभारायला सांगितले आहे.
ज्यातून बराच वाटा अमेरिकन मालाच्या फ्रेंच खरेदीसाठी अमेरिकेत ठेवायला सांगितला आहे.लुसियाना बोट बुडणे,हा प्रसंग अमेरिकेला युद्धात उतरविण्यासाठी कदाचित पुरेसा नव्हता.
हा किस्सा असा की,पहिल्या महायुद्धात युरोप होरपळत होता तेव्हा दहा पैकी नऊअमेरिकनांना आपण यात पडू नये असे वाटत होते,पण त्यासाठी मग अमेरिकन प्रशासनात मोक्याच्या जागी काही लोक घुसवणे भाग होते.त्याचबरोबरीने माध्यमांत विषारी प्रचाराचा जोर लावणे भाग होते.मग कोणीतरी चूक करायला हवी आणि त्यासाठी जर्मनी निवडला गेला कारण पहिले महायुद्ध अक्षरश:जर्मन पराक्रमावर उभे होते.अमेरिकन सरकार मात्र जनभावनेमुळे तटस्थ होते.खरे वाटणार नाही, पण हा इतिहासातील एक महाभयंकर प्लॉट आहे.वूड्रो विल्सन,
कर्नल एडवर्ड मांडेल,जे.पी. मॉर्गन आणि इंग्लंडचा त्यावेळेचा अ‍ॅडमिरल चर्चिल यांची खलबते झाली.
लुसियाना (Lusitania) नावाची प्रवासी बोट जिच्यात एकूण ११९५ प्रवासी होते आणि त्यांच्या वेळी १९५ अमेरिकन होते,ती बोट जर्मनीने बुडवायची घोडचूक केली तर बरे असे ठरले! मग या बोटीला लष्करी सामग्रीने सज्ज करण्यात आले. या बोटीवर जे.पी.मॉर्गनने ६ मिलियन डॉलर्सची शस्त्रात्रे भरली.प्रवाशांना याची काहीही कल्पना नव्हती.मुख्य म्हणजे हे सर्व आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या विरुद्ध होते.बोटीचा प्रवास ठरला आणि जर्मन गुप्तहेरांनी ते आपल्या सरकारला कळविले.तातडीने धूर्त जर्मन सरकारने सावधगिरी म्हणून अमेरिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरील सुमारे पन्नास वर्तमानपत्रात 'अमेरिकन लोकांनी या बोटीत प्रवास 'करू नये' अशी ताकीद असणारी जाहिरात देण्याचे ठरविले,पण अमेरिकेच्या प्रवास परराष्ट्रखात्याने हे कळताच सर्व वर्तमानपत्रांना दमबाजी करून,त्या जाहिराती छापण्यापासून परावृत्त केले.त्यामुळे ही जाहिरात फक्त एकाच वर्तमानपत्रात छापून आली.या जाहिरातीचे स्वरूप असे होते :
'जे प्रवासी अटलांटिक पार करून प्रवासाला जाण्याचे ठरवीत आहेत.त्यांना समज देण्यात येते की सध्या जर्मनी आणि ब्रिटनमध्ये एक युद्ध सुरु आहे आणि त्याच्या सीमा ब्रिटनच्या समुद्रात खोलवर आहेत.त्यामुळे इथे येणाऱ्या प्रवासी जहाजाने हे स्वतःच्या जबाबदारीवर त्या समुद्रात प्रवेश करावा.ही जहाजे शत्रुपक्षाची म्हणून कदाचित जर्मनीकडून बुडविली जाऊ शकतात आणि तसे झाल्यास त्याची कोणतीही जबाबदारी जर्मनीवर राहणार नाही.'
जर्मन दूतावास वॉशिंग्टन : २२ एप्रिल १९९५
जर्मन नौदलाला 'या युद्धात आधी गोळ्या घाला आणि नंतर प्रश्न विचारा',अशा सर्वसाधारण सूचना होत्याच.७ मे रोजी ही बोट कोणत्याही संरक्षणाशिवाय निघाली.तिचा प्रवास मार्गही अगदी जर्मनीच्या माहित असणाऱ्या पाणबुडीच्या ठाण्यानजिकचा.झाले, जर्मनीच्या एकाच क्षेपणास्त्र तडाख्याने त्या बोटीवरच्या दारुगोळ्याने पेट घेतला आणि तिला केवळ अठरा मिनिटात जलसमाधी मिळाली आणि सुमारे हजार लोक ज्यात स्त्रिया,लहान मुले होते,ते रसातळाला गेले.
त्यावेळी अमेरिकेचा राजदूत,पेज हा जणू सर्व प्रवासी वाचले,अशीच बातमी आल्यासारखा एका नियोजित डिनरपार्टीला गेला आणि तिथे मात्र या शोकांतिकेचे एकेक टेलिग्राम येऊन थडकले.ते पेजने तिथेच वाचले.
यावर अमेरिकेत संतापाची लाट उसळली आणि मग मात्र कर्नल मांडेल हाऊसने,अमेरिका याचा बदला म्हणून,एका महिन्यात या युद्धात उतरणार असल्याचे अत्यंत आवेशाने जाहीर केले.त्याच वेळी अजून एक गर्भश्रीमंत व्यावसायिक बर्नार्ड.एम.बरुच याने पिट्सबर्गला लष्करी वातावरण तयार करण्यासाठी आणि मानसिकता तयार करण्यासाठी एक प्रशिक्षण शिबिर आयोजित केले होते.
युद्धाबद्दल जे. पी. मॉर्गन आणि त्याच्या अराजकीय निकटवर्तीयांकडून अमेरिकन लोकांची सरकारवर युद्धासाठी दबाव आणण्यासाठी प्रचंड प्रयत्न सुरू करण्यात आले.त्याचवेळी एक नॅशनल सिक्युरिटी लीग स्थापण्यात आली.जिला अमेरिकेला युद्धात उतरावे यासाठी जनमत तयार करण्याचे सांगण्यात आले.या लीगच्या नावाने मोठा प्रचार सुरू करण्यात आला.ज्यात जर्मनीला इशारे देण्यात आले.जे लोक शांततेच्या बाजूचे होते,त्यांना जर्मनीचे हस्तक,सैतानी माणसे,गद्दार आणि जर्मनीचे हेर अशा शेलक्या विशेषणांनी संबोधण्यात येऊ लागले.त्यावेळी वर्तमानपत्रे हीच मोठी माध्यमे होती.
असला सततचा प्रचार,मोठ्या प्रमाणावर जनमत तयार करीत असल्याने सामान्य अमेरिकन नागरिकाला आता असे वाटू लागले होते की अमेरिकेने या युद्धात उतरावे कारण ती आपली नैतिक जबाबदारी आहे.पुढे दुसऱ्या महायुद्धातला हिटलरचा प्रचारक गोबेल्स आपल्याला माहीत आहे.त्याने बहुधा असल्या उद्योगातूनच प्रेरणा घेतली असावी असा हा विस्तृत प्रचार होता.या लीगमध्ये एक जो माणूस होता,त्याचे नाव फ्रेडरिक आर काऊडर्ट (Frederic R. Coudert) हा वॉल स्ट्रीटवरचा ब्रिटन,
फ्रान्स आणि रशियन सरकारांचा अटर्नी.त्या लीगमधली इतर माणसे पाहिली तर युद्धाच्या सीमेवर अमेरिकेला आणून ठेवण्यात कोणाचा हात होता हे स्पष्ट होईल.
● सायमन आणि डॅनियल गुगलहेम (Simon and Daniel Guggenheim)
● प्रख्यात म्युनिश्नस कुटुंबाचा टी कोलमन ड्यूपोंत (T. Coleman Dupont)
● मॉर्गनचा पूर्व भागीदार रोबर्ट बेकॅन (Robert Bacon)
● कार्नेगी स्टीलचा प्रवर्तक
● यू. एस. स्टीलचा हेन्री क्लाय (Henry Clay)
● ज्याला मॉर्गनच्या हितासाठीचा परराष्ट्रमंत्री म्हटले जायचे,तो जज्ज गरी जॉर्ज डब्ल्यू.पर्किन्स (Judge Gary George W. Perkins)
● पूर्वाध्यक्ष थिओडोर रूझवेल्ट (Theodore Roosevelt)
● दस्तुरखुद्द जे. पी. मॉर्गन (ज्युनिअर )
● अध्यक्ष टाफ्ट आणि रूझवेल्टच्या प्रशासनातील युद्ध सचिव हेन्री.एल.स्टीमसन (Henry L. Stimson )
● मॉर्गनच्या कह्यातला वॉल स्ट्रीटचा अर्थतज्ज्ञ अजून एक स्टीम्सन
ज्यावेळी मॉर्गन आणि त्याचे आर्थिक हितसंबधी युद्धाचे नगारे वाजवीत होते,तेव्हा तरीही काहीसा निरिच्छ असलेल्या वूड्रो विल्सनला युद्धात खेचणारे अजून काही प्रभावशाली लोक होते. त्याचा परराष्ट्र सल्लागार कर्नल एडवर्ड हाउस आणि त्याचा पिता वाल्टर हिन्स पेज (Walter Hines Page) जो पुढे ब्रिटनला अमेरिकेचा राजदूत म्हणून गेला.या पेजचा मोठा मेहनताना याच मंडळींकडून दिला जात होता.हे जे कर्नल एडवर्ड हाउस नावाचे गृहस्थ होते,ते प्रत्यक्षात आपण विल्सनचे अतिशय नेमके आणि विवेकी सल्लागार असल्याचे दाखवीत असत,पण खरे तर अध्यक्ष विल्सनला ब्रिटिशांशी अश्लाघ्य अशी मैत्री करायला यानेच भाग पाडले.अगोदर त्याने विल्सनला युद्धात ढकलले आणि नंतर ब्रिटिशांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी वापरले.राजकीयदृष्ट्या बघता,इथेच,अमेरिकेची महायुद्धात उतरल्यानंतरही स्वतःचे असे एक तटस्थ आणि न्यायाचे परराष्ट्रधोरण जगापुढे मांडण्याची एक छान संधी या माणसामुळेच हुकली अशी इतिहासातील एक दुखरी नोंद आहे..अयोग्य माणसे मोक्याच्या जागी असतील तर काय घडते,याचे हे एक बोलके उदाहरण आहे.१९९६ ला या कर्नल हाऊसने अमेरिकेच्या परराष्ट्र खात्याच्या फ्रंक एल पोक नावाच्या अधिकाऱ्याला (हा नंतर मॉर्गनचा सल्लागार म्हणून काम करीत होता) लिहिले,"प्रेसिडेंटना ब्रिटिशांच्या इच्छेविरुद्ध काही करू नये,म्हणून मार्गदर्शन करणे अत्यावश्यक आहे.
याने ब्रिटिश पंतप्रधान ऑर्थर बल्फोर यांना अध्यक्ष विल्सनला कसे हाताळले पाहिजे याचे सल्ले दिले.
विल्सनसमोर आपण आपल्या समस्या अधिक अतिशयोक्तीपूर्ण पद्धतीने सांगायला हव्यात आणि अमेरिकन मदतीची आपल्याला गरज आहे हे त्याला पटवून द्यायला हवे.जर्मनीशी शांततेच्या कोणत्याही तडजोडी त्याने स्वीकारू नयेत.ते अमेरिकन-ब्रिटिश मैत्रीला घातक ठरेल,अशी कान भरण्याची कामे या कर्नल हाऊसने अपूर्व अशा निष्ठेने केली.
अमेरिका युद्धात उतरल्याबरोबर ब्रिटिशांनी आपला एक लायझनिंग अधिकारी व्हाईट हाऊसमध्ये पाठविला आणि या कर्नल हाऊसने त्याला जे सल्ले दिले ते बघण्यासारखे आहेत. "प्रेसिडेंटला जे ऐकायला आवडेल तेच बोल. त्यांच्याशी वाद घालू नये,त्यांची मर्मस्थाने शोधून त्यावर वेळ येताच आपण प्रहार करूच,पण तुझे वर्तन मात्र अत्यंत नम्र आणि हुजरेगिरीचेच असले पाहिजे." या कर्नल हाऊसच्या प्रतापात पुढे पहिल्या महायुद्धाच्या तहाच्या अटी ठरविण्याचा पण समावेश आहे.
त्यावेळचा अमेरिकन नौदलाचा उपसचिव होता फ्रँक्लीन डेलानो रूझवेल्ट (हाच नंतर दुसऱ्या महायुद्धाच्या वेळी अमेरिकेचा अध्यक्ष होता.) त्याला अमेरिकेने युद्धात उतरायला वेळ घ्यावा याचा अत्यंत संताप येत होता.
रूझवेल्ट डेमोक्रॅटिक पक्षाचा.अमेरिकेने प्रशासनाने हक्कांसाठी आपले धोरण कुठे न्यावे असा विषय लावून धरला.रिपब्लिकन पक्षाच्या काही युद्धखोर लोकांसोबत जेवताना त्याने अमेरिकन प्रशासनाने हक्कांसाठी आपले धोरण कुठे न्यावे असा विषय लावून धरला. (या लोकांमध्ये थिओडोर रूझवेल्ट,जनरल वूड,जे. पी. मॉर्गन आणि एलीह रूट ही माणसे होती.) रूझवेल्टचे कठोर दबाव अखेर यशस्वी झाले.
जवळपास १९५ अमेरिकन नागरिकांच्या हकनाक मृत्यूनंतरही,माध्यमांचे दबाव,अध्यक्ष वूड्रो विल्सनचे सततचे इशारे आणि लोकांच्या संतप्त भावना असूनही या युद्धात उतरण्यासाठी काँग्रेसची परवानगी मिळायला जवळपास दोन वर्षे लागली.हा अमेरिकेच्या तटस्थ धोरणाचा सबळ पुरावा आहे.कसा काळ असतो बघा, त्यावेळी अमेरिका आजच्यासारखी युद्ध खुमखुमी असणारा देशच नव्हता.शेवटी १६ एप्रिल १९१७ रोजी देवाच्या इच्छेला स्मरून आणि देशाच्या हाकेचा सन्मान म्हणून अमेरिका युद्धात उतरली.
एक हजार निरपराध लोकांच्या मृत्यूमुळे मात्र काही लोकांना आपले स्थान गमवावे लागले.परराष्ट्रमंत्री विल्यम जेनिंग ब्र्यानने राजीनामा दिला.बोटीच्या कप्तानाला दोषी ठरविण्यात आले आणि जगाच्या कल्याणासाठी अमेरिकेचे भाबडे सैनिक,आपली घरे,
बायका,मुले मागे एकाकी सोडून,काहीही संबंध नसलेल्या शत्रूला मारण्यासाठी आणि मरण्यासाठी युद्धभूमीकडे रवाना झाले.(जसे ते हल्ली नेहमीच जातात.)
हे सारे घडत असताना अमेरिकन माध्यमांवर रॉकफेलर आणि मॉर्गनची अत्यंत करडी नजर होती.आयर्लंडच्या जवळ १९५ अमेरिकन लोकांना घेऊन बुडालेली ही बोट,हे या गुलाम माध्यमांनी राष्ट्रीय प्रचारासाठी युद्धाच्या भावनात्मक पाठिंब्यासाठी ज्वलंत प्रतीक बनविले.
अमेरिकेची युद्धातील एन्ट्री ठरवल्याबरहुकुम घडून आली.
अमेरिकन काँग्रेसने एप्रिल ६,१९१७ रोजी अमेरिकेला युद्धात उतरण्याची परवानगी दिली.ह्या पास झालेल्या ठरावाचे शब्द होते,
"अमेरिकेने जगातील सर्व युद्धे समाप्त करण्यासाठी आणि जग लोकशाही मार्गाने सुरक्षित करण्यासाठी या युद्धात भाग घ्यायचे ठरविले आहे.'
बैठकीत सामील असणारा ब्रिटिश अर्थतज्ज्ञ जॉन मायनर्ड केन्स (John Maynard Keynes) म्हणाला,
"या असल्या अपमानास्पद कराराने शांतता येणे अशक्य आहे."
या युद्धातून रॉकफेलरसारख्या युद्ध दलालांना २०० मिलियन डॉलर्सपेक्षा जास्त फायदा झाला.
०३.१०.२३ या लेखमालेतील लेख