१७.०९.२४ या लेखातील पुढील भाग….
यानंतर नेहेमियाह ग्र्यू या इंग्रजी डॉक्टरनं आपल्या ७१ वर्षांच्या आयुष्यात (१६४१ ते १७१२) अनेक वनस्पतींचं आणि फुलांचं आणि त्यातल्या परागांचं सूक्ष्मदर्शकातून निरीक्षण करून वनस्पतींच्या पुनरुत्पादनाविषयी खूप महत्त्वाची माहिती लिहून ठेवली.
याच काळात स्वामेरडॅम (१६३७ ते १६८०) या डच माणसानं कीटकांकडे आपला सूक्ष्मदर्शक वळवला. ३००० हून अधिक किड्यांचं त्यानं निरीक्षण केलं. स्वामेरडॅम १६३७ साली डॉक्टर झाला खरा,पण त्यानं प्रॅक्टिस केलीच नाही! त्यानंच लाल रक्तपेशींचाही शोध लावला.रक्त हे एकसंघ द्रव नाही हे त्यानंच सांगितलं.तो जगातला पहिलाच कीटकतज्ज्ञ म्हटला पाहिजे.
ॲनॅटॉमीचा तर तो विशेषज्ञच होता.त्यांचं विच्छेदन करण्याच्या अनेक पद्धती त्यानं शोधून काढल्या आणि त्यासाठी अनेक उपकरणंही तयार केली.मधमाश्यांमध्ये राणी माशी असते हे त्यानंच शोधून काढलं.तोपर्यंत सगळ्यांना राजा माशी असते असंच वाटत होतं!त्यानं राणी माशीच्या पोटातली अंडी सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिली होती आणि नर माश्यांची वृषणं आणि लिंगंही त्यानंच पहिल्यांदा पाहिली होती.१६७३ साली तो एका विक्षिप्त धार्मिक गटात सामील झाला आणि तेव्हापासून त्याचं वैज्ञानिक काम बरंचसं संपलंच.सतत काम करणं,
आजारपण आणि या विचित्र धार्मिक गटातला त्याचा भावनिक गुंता या सगळ्यामुळे फक्त ४३ वय असताना १६८० साली तो मरण पावला! त्याच्या जन्मानंतर शंभरएक वर्षांनी त्याचं लिखाण 'बायबल ऑफ नेचर' या नावानं प्रसिद्ध झालं तेव्हा जगाला त्याच्या कीटकां
विषयीच्या ज्ञानानं खूपच चकित करून सोडलं होतं !
रॉबर्ट हुक
इंग्लंडमध्ये १६३५ साली जन्मलेला रॉबर्ट हूक हासुद्धा एक प्रसिद्धच मायक्रोस्कोपिस्ट होता. यानंही इतर अनेक उद्योग करता करता सूक्ष्मदर्शकही तयार करून त्यात अनेक चांगल्या सुधारणा केल्या.त्यामुळे आता गोष्टी तीसपट मोठ्या दिसायला लागल्या होत्या.हुक खरं तर एक आर्किटेक्ट होता. १६६६ साली लंडनमध्ये लागलेल्या मोठ्या आगीनंतर पुन्हा लंडनची रचना करण्यात आली त्यात हुकचा खूप मोठा वाटा होता.त्यानं वाफेच्या इंजिनाची कल्पना सर्वप्रथम मांडली.बिनतारी संदेश यंत्रणेची रचनाही प्रथम त्यानंच केली.न्यूटनबरोबर त्याचे सतत वाद चालत असत.रॉयल सोसायटीमध्ये तो भूमितीही शिकवत असे.त्यानं भौतिकशास्त्रात खूप मोठं काम केलं.स्प्रिंगवर त्यानं संशोधन केलं त्याविषयीचा 'हूक्स लॉ' प्रसिद्धच आहे.त्यानं प्रकाश या विषयावर बरंच संशोधन केलं होतं. प्रकाशाची 'वेव्ह थिअरी ऑफ लाईट'ही त्यानंच सांगितली.त्यानं अनेक लहानमोठी यंत्र तयार केली.सूक्ष्मदर्शक यंत्र हे जीवसृष्टीचं निरीक्षण करायला जरी वापरलं गेलं असलं तरी ते निर्माण करायला मात्र भौतिकशास्त्राचं ज्ञान आवश्यक होतं.खरं तर हुकवर त्या काळचा मोठा वैज्ञानिक ख्रिश्चन हायगेन (१६२९ ते १६९३) याचा प्रभाव होता.टेलिस्कोप आणि मायक्रोस्कोप या दोन्हींमध्ये जरी दोन भिंगं असली तरी दोन्हींच्या कार्यात फरक होता.तेव्हा सूक्ष्मदर्शकाखाली जी वस्तू बघायची आहे त्याजवळ असलेल्या भिंगाच्या आकारावरच त्या सूक्ष्मदर्शकाची क्षमता बरीचशी अवलंबून असते हे हायगेननं सांगितलं होतं.यावरूनच हुकनं पुढे आपली सूक्ष्मदर्शक यंत्र तयार केली होती.
सूक्ष्मदर्शकाखाली जे बघायचंय ती वस्तू नीट दिसण्या
साठी त्यावर प्रकाश पडावा म्हणून त्यानं स्लाइडखाली आरसा बसवला.त्यामुळे प्रकाशाच्या स्रोतापासून प्रकाश आरशावर घेऊन तो वस्तूवर पाडता यायला लागला,
त्यामुळे सूक्ष्मदर्शकातून दिसणारं चित्र स्पष्ट दिसायला लागलं.हुकनं जिवंत प्राणी आणि वनस्पतींबरोबरच पुरातन काळातल्या खडकांमध्ये गाडले गेलेले प्राणी आणि वनस्पती यांचे अवशेषसुद्धा सूक्ष्मदर्शकाखाली तपासले आणि त्यांच्यात काही साधर्म्य किंवा फरक आहे का ते तपासले.त्यावरून त्यानं हे अवशेष म्हणजे निसर्गात आपोआप तयार झालेली चित्रं नसून ती पूर्वी जिवंत असलेल्या प्राण्यांची मृत शरीरं आहेत आणि याचा आपल्याला आपलाच इतिहास आणि जीवशास्त्र यांचा अभ्यास करण्यासाठी उपयोग होणार आहे,हे विचार मांडले.या विचारांतून त्यानं खरं तर जीवाश्मशास्त्राचाच पाया घातला होता. इ. स. १६६५ साली त्याचं 'मायक्रोग्राफिया' नावाचं पुस्तक प्रकाशित झालं.त्या वेळचं ते सर्वात जास्त विकलं गेलेलं आणि प्रसिद्धी मिळालेलं पुस्तक होतं.मायक्रोग्राफिया म्हणजे अतिसूक्ष्म चित्रं.या पुस्तकात स्वतः हुकनं काढलेली सुंदर, अचूक आणि सूक्ष्म अशी ५७ चित्रं होती. वनस्पती किंवा प्राण्याचा एखादा भाग सूक्ष्मदर्शकाखाली बघायचा आणि लगेच त्याचं चित्र रेखाटायचं हाच त्याचा उद्योग चाले. माशीचा डोळा,मधमाशीची नांगी,माणसाचा केस, मुंग्यांची अंडी,रक्ताचा थेंब,शेवाळं,फुलांचे पराग वगैरे बऱ्याच गोष्टींची झकास चित्रं आपल्याला यात बघायला मिळतात.
त्यानंच बुचाच्या झाडाच्या खोडाचं निरीक्षण केलं आणि त्यातल्या बारीक बारीक कप्प्यांना त्यानं 'सेल' असं नाव दिलं.कुठल्याही धार्मिक मठात धर्मगुरूंना राहायला वेगवेगळ्या खोल्या असत,तसंच त्याला ते वाटलं होतं.त्या खोल्यांना त्या काळी 'सेल' असं म्हणत असल्यामुळेच हुकनं पेशीला हे नाव ठेवलं होतं.गंमत म्हणजे त्यानं निरीक्षण केलेलं हे बुचाच्या झाडाच्या खोडाचा भाग मृतपेशींचा असल्यामुळे आणि तो वनस्पतींचा असल्यामुळे त्याला वनस्पती पेशींच्या सेल वॉल्स म्हणजेच पेशी भित्तिका दिसल्या असाव्यात आणि त्या पेशी जर जिवंत असत्या तर त्याला कदाचित त्या पेशींमधले अवयव म्हणजेच सेल ऑर्गानेल्सही दिसू शकले असते असंही नंतरच्या काही वैज्ञानिकांना वाटतं.वनस्पतींच्या निरीक्षणावरूनही हुकला असे अनेक सेल्स सापडले होते.या पुस्तकाचं अनेक लोकांकडून प्रचंड कौतुक झालं तसंच काहींनी चीजमधले किडे आणि घरमाश्यांचे पंख बघायला प्रचंड पैसा खर्च करणारा 'वेडा माणूस' अशी त्याची चेष्टाही केली होती. १७०३ साली रॉबर्ट हूक वारला.आतापर्यंतच्या लोकांनी खरं तर इतर अनेक उद्योग करता करता सूक्ष्मदर्शकंही निर्माण केली होती.आपलं संपूर्ण आयुष्य पणाला लावून सूक्ष्म
दर्शकातून दिसणाऱ्या निरनिराळ्या सूक्ष्मजीवांचा कोणीही अभ्यास केला नव्हता. पण हूकच्या 'मायक्रोग्राफिया' या पुस्तकामुळेच पुढे हे घडणार होतं !
३.५ मायक्रोस्कोप - २
अँटोनी फॉन लेव्हेनहूक (१६३२-१७२३) हा 'मायक्रोस्कोपिस्ट्स' परंपरेतला शेवटचाच. पण हा त्यातला सगळ्यात महत्त्वाचा आणि प्रभावी ठरला.त्याच्या वडिलांचा परड्या आणि कुंड्या तयार करण्याचा उद्योग होता.अँटनीचं शालेय शिक्षण बेताचंच होतं.कापड उद्योग, मद्यार्क तपासनीस,मद्यार्क परीक्षक,शासकीय नोकरी असे त्यानं बरेच उद्योग केले.शेवटी १६ व्या वर्षी त्यानं ॲमस्टरडॅम इथे एका दुकानात खजिनदार म्हणून काम सुरू केलं.कालांतरानं त्यानं डेल्फ्ट या सुंदर गावी परतून स्वतःचा छोटासा उद्योग सुरू केला.त्यानं वयाच्या २२ व्या वर्षी लग्न केलं.त्याचा उद्योगही वाढला.१६३२ साली जन्म झालेला लेव्हेनहूक हा कापडाच्या दुकानात भिंगांनी कापडाच्या गुणवत्तेचं निरीक्षण करत असे.कामाच्या वेळा संपल्या,की त्याला भिंग आणि सूक्ष्मदर्शक तयार करायचा छंद होता.तो भिंगांना फारच काळजीपूर्वक घासत असे.या कामासाठी तो जी भिंगं वापरायचा ती अगदी लहान असायची.इतकी की त्यातल्या काहींची जाडी दीड मिलिमीटर आणि वक्रता एका मिलिमीटरपेक्षाही कमी असे.त्यामुळे त्यांचा आकारही लहान गोटीसारखा व्हायचा.त्यातल्या सगळ्यात लहान भिंगाची जाडी १.२ मिलिमीटर तर वक्रता ०.७ मिलिमीटर होती!या भिंगाचा आकार साधारणपणे आपल्या वाटाण्यासारखा असणार.
पण गंमत म्हणजे त्यामुळेच त्या भिंगाची मॅग्निफिकेशन पॉवर २७० पट इतकी जास्त होती! त्यावेळी उपलब्ध असलेल्या भिंगांपैकी हे सर्वात शक्तिशाली भिंग तर होतंच, पण एकोणिसाव्या शतकापर्यंत इतकं शक्तिशाली भिंग तयार करता आलं नव्हतं,हे विशेष! पण या एकच भिंग असलेल्या सूक्ष्मदर्शकांमध्ये काही अडचणीही होत्या.त्यातून बघायची वस्तूही तितकीच लहान आणि विशिष्ट अंतरावरच ठेवावी लागे.शिवाय,भिंगाचा कडेचा भाग झाकावा लागे नाहीतर त्यातून बघायची वस्तू तितकीशी स्पष्ट दिसत नसे.
मायक्रोग्राफिया हे पुस्तक १६६८ साली अँटोनी फॉन लेव्हेनहूक याच्या हातात पडलं आणि त्यानं नंतर सूक्ष्मदर्शक आणि सूक्ष्मजीवशास्त्रात किमयाच केली.त्यानं अक्षरशः शेकडो अतिशय सुंदर आणि उत्कृष्ट असे सूक्ष्मदर्शक तयार केले. त्यात त्यानं प्रत्येकी एकच भिंग वापरलं होतं. दोन भिंगांच्या सूक्ष्मदर्शकातून बघितलं तर त्या वस्तूभोवती काही विचित्र रंगीत रेषा दिसत. त्यामुळे त्या काळी दोन भिंगांचे कंपाऊंड मायक्रोस्कोप फारसं कुणी वापरत नसे.मग एकाच भिंगातून कंपाऊंड सूक्ष्मदर्शकाची शक्ती कशी आणायची? यावर मग लेव्हेनकनं लक्ष केंद्रित केलं.शेवटी मूळ गोष्टीच्या २७५ पट मोठी प्रतिमा दिसू शकेल असा सूक्ष्मदर्शक त्यानं बनवला. त्या वेळी कोणतीही वस्तु इतकी मोठी करून दाखवणं कोणत्याच सूक्ष्मदर्शीला जमलं नव्हतं.त्यानं आपल्या आयुष्यात एकूण ५०० सूक्ष्मदर्शक बनवले.आता त्यातले फक्त दहाच शिल्लक आहेत.असंच एकदा त्यानं पावसाच्या पाण्यातल्या एका थेंबाकडे आपल्या भिंगातून निरखून पाहिलं आणि त्याचा स्वतःवर विश्वासच बसेना! खरं म्हणजे पाण्याच्या थेंबात काय असणार असं त्यालाही इतरांसारखंच वाटायचं. पण त्याला पाण्याच्या त्या थेंबात अनेक सूक्ष्मजीव वळवळताना दिसले होते!आपल्या नेहमीच्या नजरेला दिसू न शकणारे आणि त्यापेक्षा हजार पटींनी लहान असलेले हे जीव पाहून तो साहजिकच अतिशय भारावून गेला! आता हे जीव नक्की कुठून आले असावेत या प्रश्नाकडे ती वळला.ते पावसाच्या पाण्याच्या या थेंबात आधीपासूनच होते की काय? का तो थेंब जमिनीवर पडल्यावर ते दुसरीकडून त्यात आले असावेत? मग त्यानं अनेक ठिकाणच्या पाण्याचं निरीक्षण करून सगळीकडेच असे जीव असतात याची खात्री करून घेतली.त्यानं पाण्याच्या थेंबात वेगवेगळ्या आकारांचे शेकडो लहान लहान जीव तरंगताना पाहिले.
लेव्हेनहूकनं टॅडपोलच्या शेपटीतल्या कॅपिलरीजमधून लाल रक्तपेशी वाहताना पाहिल्या होत्या!हार्वेची थिअरी यानं प्रत्यक्षात काम करताना पाहिली होती.
थोडक्यात,हार्वेची रक्ताभिसरणाची पटकथा लेव्हेनकनं व्हिडिओ स्वरूपात पाहिली! त्यानं माल्पिघीच्या (सजीव,
अच्युत गोडबोले,अमृता देशपांडे,मधुश्री पब्लिकेशन) कॅपिलरीज पडताळून पाहिल्या.त्यानं पुरुषाचं वीर्य,दातामागची जागा,या सगळ्या गोष्टी मायक्रोस्कोप
खाली तपासल्या तेव्हा त्याला तिथं अतिशय लहान लहान प्राण्यांसारखे जीव आढळले.त्यांनाच तो'ॲनिमलक्युल्स' म्हणे. माणसानं चक्क प्रथमच सूक्ष्मजंतू पाहिले होते !
पण त्या काळी वैज्ञानिक व्हायचं म्हणजे आपले शोध लॅटिन भाषेत लिहून काढावे लागत होते.इतर देशांच्या स्थानिक भाषांमधून लिहिलेल्या गोष्टी सगळ्यांनाच समजत नव्हत्या.
राहिलेला शेवटचा भाग पुढील भागात….