विज्ञान,संशोधन यांच्याशी अजिबात संबंध नसलेली डार्ला हिलार्ड काहीतरी वेगळं करायचं म्हणून हिमबिबळ्याच्या शोधमोहिमेत सहभागी झाली.
नेपाळच्या सीमेवरच्या अतिदुर्गम भागातल्या त्या मोहिमेने तिचं आयुष्य बदललं. मनात आणलं तर चारचौघांसारखं जगणारी माणसंही चाकोरी मोडू शकतात,याची जाणीव करून देणारी ही गोष्ट.
स्नो लेपर्ड (हिमबिबळ्या) हा एक अत्यंत दर्शनदुर्लभ प्राणी आहे.हिमबिबळ्याच्या शोधाचे आणि त्याच्या शास्त्रीय अभ्यासाचे वेळोवेळी अनेक प्रयत्न झाले.
दिवसेंदिवस हा प्राणी नष्टप्राय होत चालला आहे,त्याचं प्रमुख कारण जसं त्याच्या अधिवासावर होणारं मानवी आक्रमण हे आहे;तसंच दिवसेंदिवस अधिक उंचीवर सरकणारी हिमरेषा हेही आहे. नावाप्रमाणेच हिमबिबळ्या हा हिमाच्छादित प्रदेशात आणि त्याखालच्या वनांमध्ये वावरत असतो.डार्ला हिलार्डच्या 'व्हॅनिशिंग ट्रॅक्स फोर इयर्स अमंग द स्नो लेपर्ट्स ऑफ नेपाळ' या पुस्तकात हिमबिबळ्यावरच्या एका विशेष प्रकल्पाचं वर्णन आहे.
हिमबिबळ्यावरचं एक पुस्तक यापूर्वी मी वाचलेलं होतं-पीटर मॅथीसनचं 'स्नो- लेपर्ड'.हे पुस्तक अतिशय वाचनीय होतं.मॅथीसनने हिमबिबळ्याच्या शोधासाठी १९७८ च्या सुमारास काढलेल्या मोहिमेवरचं हे पुस्तक खूप खपलं.मॅथीसन,जॉर्ज शाल्लर ही मंडळी आंतरराष्ट्रीय भटक्या जमातीचं प्रतिनिधित्व करतात.ते खरे निसर्गपूजक आहेत.त्या दोघांवर स्वतंत्र लेख लिहायला हवेत,हे खरं.तरीसुद्धा मी डार्ला हिलार्डवर लिहायचं ठरवलं याला एक खास कारण आहे.डार्लाचा विज्ञानाशी दूरान्वयानेही संबंध नव्हता.ती चौदा-पंधरा वर्षं टायपिस्ट आणि सेक्रेटरी म्हणून काम करत होती.स्नो लेपर्ड प्रकल्पात सामील होण्यासाठी तिच्यापाशी कुठलंही खास कौशल्य किंवा वैज्ञानिक ज्ञान नव्हतं;पण तिचा दृढनिश्चय,जिद्द आणि या प्रकल्पाचा संचालक रॉड जॅक्सन याच्यावरील विश्वास या तीन गोष्टींमुळे वयाच्या बत्तिसाव्या वर्षी ती या मोहिमेत सामील झाली.
(कारकुनीतून संशोधनाकडे - डार्ला हिलार्ड,हटके - भटके,निरंजन घाटे,समकालीन प्रकाशन..)
रॉड जॅक्सन हा वन्यप्राणी शास्त्रज्ञ (वाइल्ड लाइफ बायॉलॉजिस्ट).हिमालयातील हिमबिबळ्यांचा अभ्यास करण्याची कल्पना १९७६ मध्ये त्याच्या डोक्यात जन्माला आली. मोहिमेचा हेतूच खूप महत्त्वाकांक्षी होता- हिमबिबळ्याला रेडिओ प्रक्षेपक असलेली गळपट्टी (रेडिओ कॉलर) बांधणं.ही मोहीम चक्क यशस्वी झाली.
त्यामुळे हिमबिबळ्याबद्दलची बरीच वैज्ञानिक माहिती वन्यप्राणिशास्त्राच्या अभ्यासकांना उपलब्ध होऊ शकली.
हिमालयाच्या उतारांवर नेपाळ-तिबेट सीमेजवळच्या लांगूदरीच्या परिसरात त्यांचा हा प्रकल्प पार पडला.
अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत त्यांना काम करावं लागलं.या मोहिमेत काढलेल्या टिपणांच्या आधाराने डार्लाने हे पुस्तक लिहिलं.सान फ्रान्सिस्कोत कारकुनी करणाऱ्या डार्लाने रॉडबरोबर हिमालयात १६०० कि.मी.पायपीट करावी,ही तिच्या आयुष्यातील सर्वांत अद्भुत घटना म्हणावी लागेल.१९६९ मध्ये जॉर्ज बी.शाल्लरने हिमबिबळ्यांची शोधमोहीम सुरू केली.पाच- सहा वर्षं त्याला या बिबळ्याने चकवा दिला.एकदाच पाकव्याप्त चिथळ खोऱ्यात एका हिमबिबळ्याची मादी आणि तिचं पिल्लू तो पाहू शकला.त्यांच्यासाठी मांस ठेवून त्याने त्यांची पाच छायाचित्रं मिळवली.दरम्यानच्या काळात स्थानिक शिकाऱ्यांनी सात हिमबिबळ्यांची शिकार केली होती.त्यामुळे त्या भागात हिमबिबळ्याचं दर्शन अवघड होऊन बसलं होतं.नेपाळमधली परिस्थिती फारशी वेगळी नव्हती.आता पृथ्वीवर किती हिमबिबळे शिल्लक आहेत याची कुणालाच कल्पना नाही. ते शेळ्या- मेंढ्यांची शिकार करतात म्हणून अजूनही त्यांची सापळ्यात पकडून किंवा विष घालून हत्या केली जाते.यापेक्षाही एक मोठी आपत्ती या प्राण्यांवर आणि इथल्या जनसामान्यांवर कोसळू पाहते आहे.ती म्हणजे पर्यावरणाचा ऱ्हास.या हिमबिबळ्यांवरचं दुसरं मोठं संकट राजकीय आहे.त्यांचा अधिवास असलेले बहुतेक प्रदेश हे एकमेकांना शत्रू मानणाऱ्या किंवा फारसे मित्रत्वाचे संबंध नसलेल्या शेजारी देशांच्या सीमेवर आहेत.
रॉड जॅक्सनचा जन्म तेव्हाच्या होडेशियात १९ जानेवारी १९४४ ला झाला.प्राण्यांचं वेड त्याच्या रक्तातच होतं.पुढे उच्च शिक्षणासाठी तो कॅलिफोर्नियाला राहायला गेला.
त्याने प्राणिशास्त्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेतलं.त्याचं आयुष्य बदलून टाकणारी एक घटना अचानक घडली.नेपाळच्या पश्चिम सीमावर्ती भागात १९६१ आणि १९६४ मध्ये दोन ब्रिटिश मोहिमा गेल्या होत्या.त्यांचं नेतृत्व जॉन टायसनने केलं होतं.तो १९७०च्या सुमारास कॅलिफोर्नियात आला असताना त्याने या मोहिमांसंबंधी व्याख्यानं दिली.
मोहिमेशी संबंधित चित्रफीत पाहून रॉड खूप प्रभावित झाला. त्या भागात भरलचे मोठमोठाले कळप वावरत होते.भरल ही पहाडी बकऱ्यांची जात. ती हिमालयात खूप उंचावर आढळते.हे भरल हिमबिबळ्यांचं प्रमुख खाद्य आहे.त्यामुळे या भागात हिमबिबळे आढळण्याची शक्यता अधिक आहे,असं टायसनने जॅक्सनला सांगितलं.हिमबिबळ्याच्या ओढीने १९७६ मध्ये रॉड जॅक्सन पहिल्यांदा या भागात पोहोचला.
त्याला हिमबिबळ्याच्या अस्तित्वाचे अनेक पुरावे मिळाले खरे,पण प्रत्यक्ष हिमबिबळ्याचं दर्शन मात्र घडलं नव्हतं.
१९७७ मध्ये संशोधन अनुदान मिळवता यावं म्हणून रॉड आणि त्याच्या दोन मित्रांनी मिळून 'कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ एन्व्हायर्नमेंटल स्टडीज' ही संस्था (सीआयईएस) स्थापन केली.हिमबिबळ्याच्या संशोधनासाठी अनुदान मिळवणं हे त्याच्या दर्शनाएवढंच दुर्लभ असल्याचं रॉडच्या लवकरच लक्षात आलं. त्याच्या अनुदानाच्या अर्जावर आणि प्रकल्पाच्या मसुद्यावर चर्चा करताना त्याला एक प्रश्न हमखास विचारला जात असे,तो म्हणजे जे जॉर्ज शाल्लरला जमलं नाही ते तुला कसं जमेल? पुस्तकात डार्ला म्हणते,'त्यांना रॉडसारखा प्राणिशास्त्रज्ञ जर या कामासाठी अननुभवी वाटत होता,
तर रॉडची प्रमुख सहायक असलेल्या डार्ला हिलार्डचा प्राणिशास्त्राशी काहीच संबंध नाही,हे कळलं असतं तर काय वाटलं असतं ?' डार्ला छोटी असताना तिचे वडील तिला आणि तिच्या भावंडांना घेऊन उन्हाळ्याच्या सुटीत सिएरा नेवाडा पर्वतराजीत जात.ही दोन आठवड्यांची सुट्टी डार्लाला खूप आवडत असे. रात्री शेकोटीभोवती गप्पा,झऱ्याच्या पाण्यात स्नान हे तिच्या दृष्टीने खरोखरच स्वर्गसुखासमान होतं.पुढे तिने चार वर्षं टायपिस्ट म्हणून काम केलं.त्यानंतर सेक्रेटरी म्हणून एका आर्किटेक्चरल फर्ममध्ये काम करण्यासाठी ती इंग्लंडला पोहोचली. त्या चार वर्षांत ती युरोपभर भटकली.त्या वेळी एकदा ग्रीसमधल्या एका खेड्यातल्या घरात राहताना तिला खेड्यातलं जीवन आपल्याला अधिक भावतं हे लक्षात आलं.तेरा वर्षं कारकुनी काम केल्यानंतर १९७८ मध्ये तिला आपण काही तरी वेगळं करायला हवं असं वाटू लागलं.बरं,ती पदवीधर नव्हती. अशी अर्धशिक्षित,बत्तीस वर्षांची बाई वेगळं तरी काय करणार? त्याच वेळी नेमकी रॉडच्या संस्थेची एक जाहिरात तिच्या पाहण्यात आली. शनिवार-रविवार निसर्गाच्या सान्निध्यात राहून निसर्गेतिहासाचे प्राथमिक धडे गिरवायचे,हा उद्योग तिला नेहमीपेक्षा वेगळा वाटला.तिने त्वरित संस्थेचा दरवाजा ठोठावला.पहिल्या भेटीतच डार्लाची रॉडशी मैत्री झाली.ही मैत्री पुढे वाढत गेली.डार्लाला त्याचं निसर्गप्रेम खूप भावलं.नेपाळच्या लांगू खोऱ्यातून तेव्हा तो परतला होता,पण मनाने अजून त्या भागातच वावरत होता.
जसजसे दिवस लोटत होते तसतसा तोअस्वस्थ होत होता;पण आर्थिक प्रश्न कसा सोडवायचा,हे काही त्याला सुचत नव्हतं. हिमबिबळ्याचा माग काढणं म्हणजे यशाची खात्री नसलेला प्रकल्प;त्यासाठी त्याला कुणीच त्राता भेटत नव्हता.अशा परिस्थितीमध्ये त्याला एका नियतकालिकात एक जाहिरात दिसली 'द रोलेक्स ॲवॉर्ड'ची.'रोलेक्स पारितोषिक' दर दोन वर्षांनी जगावेगळ्या पण महत्त्वाच्या कार्यात गुंतलेल्या व्यक्तींना दिलं जातं.दर वेळेस त्यासाठी पाच व्यक्तींची निवड केली जाते.या व्यक्तींना ५० हजार स्विस फ्रैंक्स या कार्यासाठी मिळतात. (साधारणपणे २५ हजार अमेरिकी डॉलर) एखाद्या सामाजिक-सांस्कृतिक क्षेत्रात काही तरी नवा मार्ग चोखाळणाऱ्या व्यक्तीला,तसेच विज्ञान आणि पर्यावरणाच्या क्षेत्रात चाकोरीबाहेर पडून कार्य करणाऱ्या व्यक्तीला हे पारितोषिक मिळतं.
रॉडला डार्ला स्वीय सचिव म्हणून एका मोठ्या कंपनीत काम करते हे ठाऊक होतं.त्यामुळे त्यानं 'रोलेक्स पारितोषिकासाठी प्रकल्प सादर करायचाय,तू तो टाईप करशील का,तसंच त्यात व्याकरणशुद्ध मजकूर आणि त्याचं संपादन करणं यासाठी मदत करशील का?'असं विचारलं.प्रकल्पाचं नाव होतं, 'अ रेडियो ट्रॅकिंग स्टडी ऑफ स्नो लेपर्ड्स इन नेपाल'.डार्लाने होकार दिला.या अभ्यासाबरोबरच 'भरल आणि हिमालयन तहर' या दोन पर्वती बकऱ्यांचाही अभ्यास करायचा होता.
रॉडचा हा प्रकल्प मान्य झाल्याची तार त्याला नोव्हेंबर,८० मध्ये मिळाली.तो या दोघांनाही आश्चर्याचा सुखद धक्काच होता.या पारितोषिक वितरण समारंभासाठी त्यांना जिनिव्हाला बोलावण्यात आल्याचं पत्र या तारेमागोमाग येऊन थडकलं.हा समारंभ एक आठवडाभर चालतो.तो मे १९८१ मध्ये साजरा होणार होता. दरम्यानच्या काळात हे दोघं इतर प्रकल्पांवर काम करत होते.त्या निमित्ताने त्यांची जवळीकही वाढत होती.जिनिव्हाला दोघं एकत्र जाणार हे निश्चित होतं,पण पुढे काय हा प्रश्न होता.डार्लाने लग्न करून दोघांनी हिमालयात जावं असं सुचवलं.रॉडने तिला अशा मोहिमांत येणाऱ्या अडचणी अगदी रंगवून रंगवून सांगायला सुरुवात केली.डार्लाला तर तिच्या कारकुनी आयुष्यातून सुटका हवी होती.त्यामुळे तिचा त्या मोहिमेवर जाण्याचा निश्चय अधिकाधिक दृढ होत होता.
हिमबिबळ्या मध्य आशिया,अफगाणिस्तान,पाकिस्तान,
भारत,नेपाळ आणि तिबेटमधील हिमाच्छादित पर्वतरागांमध्ये आढळतो.या सव्वा कोटी चौरस कि.मी. भूप्रदेशात मिळून जेमतेम पाच-सहा हजार हिमबिबळे अस्तित्वात असावेत असा एक अंदाज व्यक्त केला जातो.गेल्या चाळीस वर्षांत या बिबळ्यांच्या अधिवासा -
पैकी फक्त दोन ते चार टक्के भागाचा जेमतेम अभ्यास झाला आहे.'इंटरनॅशनल युनियन फॉर काँझर्वेशन ऑफ नेचर' या संस्थेच्या नाहीशा होत चाललेल्या प्राण्यांचा यादीत नऊ प्रकार आहेत.त्यातल्या लवकरच नष्ट होऊ शकतील अशा प्रकारात हिमबिबळ्याचा समावेश केलेला आहे. त्यामुळेच हिमबिबळ्याच्या अभ्यासासंदर्भात रॉडनी जॅक्सनची मोहीम फार महत्त्वपूर्ण मानली जाते.नोव्हेंबर १९८१ मध्ये रॉड आणि डार्ला काठमांडूत दाखल झाले.या शहरामध्ये या मोहिमेचा मुख्य तळ असणार होता.
मोहिमेत एकूण सहाजण असणार होते.त्यातला कुर्ट स्टोल्झेनबर्ग हा अमेरिकी सहाध्यायी डार्लाच्या या मोहिमेतील सहभागाबद्दल काहीसा साशंक होता.
मोहिमेतले उरलेले तीन सदस्य स्थानिक नेपाळी होते.या तिघांना नेपाळी भाषेतला एकही शब्द माहीत नव्हता.डार्ला आणि कुर्ट यांच्यावर खरेदीची जबाबदारी सोपवून रॉड सरकारी कारकूनशाहीशी झगडत होता.
त्यांच्या नेपाळी सदस्यांतला जमुना हा जीवशास्त्रज्ञ अनुदान देणाऱ्या संस्थेनेच पुरवला होता.जमुनावर हिमबिबळ्याचं मुख्य भक्ष्य असणाऱ्या भरल या प्राण्याच्या अभ्यासाची प्रमुख जबाबदारी होती.त्याशिवाय तहर म्हणजे हिमालयात उंचीवर आढळणाऱ्या शेळीचाही त्याने अभ्यास करावा,अशी सूचना करण्यात आली होती. याशिवाय कर्केन अणि लोपसांग हे दोन शेर्पा त्यांच्या मदतीस होते. त्यांचा दुसरा मुक्काम डोल्फू इथे होता.
इथलं खाणं आणि राहण्याची व्यवस्था बघून कुर्टला धक्का बसला.दरम्यानच्या काळात त्याची आणि जमुनाची मैत्री झाली होती.कुर्टने यापुढे याहून कष्टांत राहावं लागेल हे कळल्यावर मोहीम सोडून अमेरिकेत परतायचं म्हणून तिथून रॉडचा निरोप घेतला.जाताना तो जमुनालाही बरोबर घेऊन गेला.आता रॉड,डार्ला आणि मिळेल ती स्थानिक मदत यावरच मोहीम पार पाडावी लागणार होती.त्या वर्षी यापूर्वी कधी नव्हे एवढी थंडी डोलफूने अनुभवली.डार्ला लिहिते,'हे आधीच कळतं तर आम्हीही काही दिवसांसाठी काठमंडूला परतलो असतो.'
हिमवर्षाव संपायला एप्रिल उजाडला.तोपर्यंत अन्नाची वानवा निर्माण झाली होती.मधल्या काळात त्यांनी सामान वाहून नेण्यासाठी एक याक आणि बिबळ्याला आमीष म्हणून एक शेळी घेतली होती.शिधासामुग्री आणायला रॉडला परत काठमांडूला जावं लागणार होतं. जाऊन परत यायला सहा ते सात आठवडे लागणार होते.त्यांना छोटं विमान भाड्याने मिळालं तर हवं होतं.पण नेपाळमध्ये तेव्हा सर्व विमानं सरकारी मालकीची होती.ती मिळवायची तर बरेच कागदी घोडे नाचवावे लागणार होते. जुलैच्या मध्यास मोसमी पावसाला सुरुवात होते. त्यामुळे आता रॉड काठमांडूहून परतल्यानंतर त्यांना हिमबिबळ्याच्या अभ्यासाकरिता फक्त एक महिनाच जेमतेम मिळणार होता.
राहिलेला शिल्लक भाग पुढील लेखमालेत..।