पण लेव्हेनहूक तर स्वतः वैज्ञानिक तर नव्हताच,पण त्याला लॅटिन भाषाही माहीत नव्हती.शिवाय,
सूक्ष्मदर्शकाखाली त्यानं सूक्ष्मजीवांचं जे विश्व पाहिलं ते नेमके काय आहे हेही त्याला कळत नव्हतं,पण या सगळ्या सूक्ष्मजीवांचा अभ्यास करायला तो प्रचंड उत्सुक होता.१६७३ साली रेग्रियर दे ग्राफ (१६४१ ते १६७३) यानं लेव्हेनहुकला लंडनच्या रॉयल सोसायटीलाच हे सगळं लिहून पाठवण्याचा सल्ला दिला.रेग्रियर दे ग्राफ यानं त्या आधी मायक्रोस्कोपखाली टेस्टिकल्स आणि ओव्हम तपासाले होते. त्यातून त्यानं स्त्रियांमधल्या ग्राफायन फॉलिकलचा शोध लावला होता.
त्यावेळाचे सगळे मोठे वैज्ञानिक याच संस्थेचे सदस्य होते.१६७३ मध्ये त्यानं या संस्थेला आपलं पहिलं पत्र लिहिलं,त्यात त्यानं आपण सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिलेल्या लहान जिवांचं वर्णन केलं आणि त्यात सूक्ष्मजीवांची सुबक चित्रंही काढली होती.हे पत्र वाचून,रॉयल सोसायटीच्या अधिकाऱ्यांना खूपच आश्चर्य वाटलं आणि ते हसायलाच लागले.उत्तरादाखल त्यांनी लेव्हेनहुकला अजून तपशिलांसहित पत्र लिहायला सांगितलं.आणि तो खरोखर आयुष्यभर आपले नवनवे शोध पत्राद्वारे लंडनच्या रॉयल सोसायटीला कळवत राहिला.
त्यामुळेच लेव्हेनहूक काहीतरी महत्त्वाचं आणि वेगळं करतोय हे रॉयल सोसायटीला पटलं आणि तो ब्रिटिश नसूनही जानेवारी १६८० मध्ये रॉयल सोसायटीनं त्याला सभासदत्व बहाल केलं। लेव्हेनहूकनं पुढच्या पन्नास वर्षांत त्याच्या रांगड्या भाषेत गंमतशीर पद्धतीनं ३७२ पत्रं रॉयल सोसायटीला लिहिली.१६७३ मध्ये लिहिलेल्या पहिल्या पत्रानंतर तीनच वर्षांत त्यानं कीटक,कुत्रा आणि माणूस यांच्या वीर्यातल्या शुक्रजंतूंचा शोध लावला होता.
सूक्ष्मदर्शीखाली त्यानं जे पाहिलं त्याचं वर्णन तो डच भाषेतल्या शेलक्या शब्दांमध्ये करायचा.दाताच्या मागच्या बाजूच्या घराचं वर्णन करताना १७ सप्टेंबर १६८३ साली रॉयल सोसायटीला लिहिलेल्या पत्रात तो म्हणतो,सगळ्या पृथ्वीवर जितकी माणसं असतील त्यापेक्षा जास्तच प्राणी दाताच्या मागच्या बाजूच्या घरामध्ये असतात !
एकदा लेव्हेनहूकला एक विचित्र माणूस भेटला. त्यानं म्हणे आयुष्यात कधीच दात घासले नव्हते। याच्या तोंडात तर आपल्याला फक्त भिंगामधून दिसणाऱ्या सूक्ष्मजीवांचं एक संग्रहालयच असलं पाहिजे अशी लेव्हेन‌हूकची खात्री झाली! त्यानं मग आपलं भिंग त्या माणसाच्या तोंडासमोर धरून त्याचं नीट निरीक्षण केलं.अर्थातच त्याला तिथं कित्येक सूक्ष्मजीव आढळले.नंतर लेव्हेनहुकनं आपलं भिंग बेडकं आणि घोडे यांची पोर्ट आणि जेव्हा त्याला स्वतःला बद्धकोष्ठाचा त्रास व्हायचा तेव्हा तर आपल्या विष्ठेकडे वळवलं,सगळीकडेच त्याला हे सूक्ष्मजीव दिसले. एकदा त्यानं चुकून गरम कॉफीचा कप तोंडाला लावला आणि त्यात तोंड भाजल्यावर त्यानं पुन्हा आपलं भिंग आपल्या तोंडाजवळ नेलं.त्या वेळी त्याला त्याच्या तोंडातले सगळे सूक्ष्मजीव मरून गेलेले आढळले.२६ ऑगस्ट १७२३ रोजी वयाच्या ९१ व्या वर्षी मरण पावेपर्यंत त्याचा हा पत्रव्यवहार चालूच होता.या पत्रात तो त्याच्या सूक्ष्मदर्शकांबरोबरच डेल्फ्टमधल्या जीवनाविषयी,
त्याच्या वैयक्तिक सवयींविषयी, त्याच्या कुत्र्यांविषयी,
त्याच्या उद्योगधंद्यातल्या चढउताराविषयीही उगीचच मजेशीर वर्णनं करून पाल्हाळ लावे।
त्याच्या सुरुवातीच्या काही पत्रांनंतरच रॉयल सोसायटीला त्याच्या शोधांबद्दल हसू न येता त्याच्याबद्दल आदर आणि उत्सुकता वाटायला लागली.तेव्हा त्यांनी त्याला त्याच्या भिंगांचं आणि सूक्ष्मदर्शकाचं रहस्य विचारलं,म्हणजे ते स्वतःच तसे सूक्ष्मदर्शक तयार करून आपल्या डोळ्यांनी सूक्ष्मजीव बघू शकतील असा त्यांचा हेतू होता.पण लेव्हेनहुकनं "मी माझे मायक्रोस्कोप माझ्या घरच्यांनाही दाखवत नाही असं उत्तर देऊन आपलं रहस्य सांगायला नकार दिला.त्यामुळे लेव्हेनहूकनं पत्रात जे लिहिलं त्यावरच त्यांना विश्वास ठेवावा लागत होता.
लेव्हेनहूक यानं ब्लडसेल्स,वीर्यामधले स्पर्माटोझोआ पाहिले,गढूळ पाण्यात प्रोटोझुआ (ग्रीक :फर्स्ट ॲनिमल्स) पाहिले.१६८३ साली त्यानं प्रोटोझुआपेक्षाही लहान बॅक्टेरिया पाहिले.लेव्हेनहूक एका पत्रात म्हणतो,अनेक वर्षांपासून मी जे काम करतोय त्यामागे मला प्रसिद्धीची अपेक्षा नाही.मी हे केवळ जिज्ञासेपोटी करतोय. इतर माणसांपेक्षा मला निसर्गाबद्दल जास्त जिज्ञासा आहे याची मला जाणीव आहे आणि त्या जिज्ञासेतून मला जर काही वेगळं आणि महत्त्वाचं सापडलं तर त्याची भावी पिढीसाठी नोंद करून ठेवणं हे मी माझं कर्तव्य समजतो.
हे पत्र त्यानं १२ जून १७१६ या दिवशी लिहिलं होतं.
तो इ.स.१७२३ सालापर्यंत म्हणजे त्याच्या मृत्यूपर्यंत सक्रिय राहिला.त्याचं शेवटचं पत्र त्याच्या मृत्यूनंतर त्याच्या मुलीनं रॉयल सोसायटीला पाठवलं आणि त्याचबरोबर त्याच्या अत्यंत आवडीचे आणि उत्कृष्ट २६ सूक्ष्मदर्शकही तिनं एका पेटाऱ्यात घालून रॉयल सोसायटीला पाठवून दिले.राहिलेल्या सूक्ष्मदर्शकांचा तिनं नंतर लिलाव केला.त्यापैकी काही आज ॲमस्टरडॅम म्युझियममध्ये ठेवलेले आहेत.
लेव्हेनहूकनं पाठवलेल्या या पत्रांमुळेच आज आपल्याला त्यानं काय काय शोध लावले हे कळतात.लेव्हेन‌कहूला मानसन्मान खूपच मिळाले.रॉयल सोसायटीचा तो सदस्यही बनला. त्याच्याकडे भेट देण्यासाठी लोकांची सतत रीघ लागलेली असे.एके दिवशी तर तो एका पाठोपाठ एक असं २६ लोकांना भेटला । म्हणजे आजच्या सीईओच्याही वरताण । एका एके दिवशी रशियाचा पीटर दी ग्रेटही त्याला भेटायला आला होता.लेव्हेनह्‌कनं सूक्ष्मदर्शीचा शोध लावला नव्हता, त्यानं जीवनाचं मूलभूत एकक असणाऱ्या पेशीचाही शोध लावला नव्हता,तरीही त्यानं सूक्ष्मदर्शीमध्ये प्रचंड सुधारणा केल्या आणि सगळ्या जगाला सूक्ष्मजंतूंचं विश्व खुलं केलं.
त्यामुळेच अँटोनी वॉन लेव्हेनहूक याला आधुनिक बॅक्टेरिओलॉजी आणि मायक्रोबायॉलॉजी या दोन विज्ञान शाखांचा प्रणेता मानलं जातं.यातूनच पुढे सेल बायॉलॉजी आणि मोलेक्युलर बायॉलॉजी याही शाखांचा उगम झाला.या काळानंतर सूक्ष्मदर्शकं रसायनशास्त्रात,
भूगर्भशास्त्रात आणि विज्ञानाच्या इतरही अनेक शाखांमध्ये वापरली जायला लागली.१७४७ साली अँड्रेस मार्गग्राफ यानं बिटाच्या साखरेच्या स्फटिकांमध्ये आणि उसामधल्या साखरेच्या स्फटिकांमध्ये बरंच साम्यं असतं हे सूक्ष्मदर्शकाच्या आधारेच दाखवलं.
ओट् टो फ्रेडरीच म्यूलर
अठराव्या शतकात सूक्ष्मदर्शक यंत्रात बऱ्याचशा सुधारणा झाल्या,पण तरीही दोन भिंगं असलेल्या कंपाऊंड सूक्ष्मदर्शकांमध्ये काही बारीक त्रुटी होत्याच.यामधून बघताना चित्राच्या भोवती वेगवेगळ्या रंगांच्या अनावश्यक रेषा दिसायच्या. लेव्हेनहूकलाही या समस्येचा सामना करावा लागला होता.त्यामुळे त्यानं एकच भिंग असलेलं सूक्ष्मदर्शक तपार केलं होतं.मायक्रोस्कोपमध्ये आणि टेलिस्कोपमध्ये बसवलेली सुरुवातीची भिंगं ही काही प्रमाणात प्रकाशाचं पृथक्करणही करायची.एकाच वेळी ती लोलक आणि भिंग या दोन्हींसारखी काम करायची! त्यामुळे त्यातून पाहायच्या गोष्टीभोवती लाल आणि निळ्या रंगांची कडी दिसायची.याला 'क्रोमॅटिक
ॲबरेशन'असं म्हणतात.
सुरुवातीच्या या उपकरणांमधून जाताना प्रकाशकिरण वाकत होते.आणि मग पांढऱ्या प्रकाशातले घटक रंग वेगवेगळ्या रंगांमध्ये विभागले जाऊन मायक्रोस्कोपमधून पाहिले की जीवाणू- विषाणू दिसण्यापेक्षा याच आगंतुक रंगांच्या कड्या दिसायच्या.हे क्रोमॅटिक ॲबरेशन'
जोसेफ जॅक्सन लिस्टर यानं १८३० साली पहिला क्रोमॅटिक मायक्रोस्कोप तयार करून दूर केलं.त्यामुळे सूक्ष्मदर्शकातून दिसणारी प्रतिमा अधिक स्पष्ट दिसायला लागली. त्यानंतरच सूक्ष्मजीवशास्त्राची प्रगती वेगात सुरू झाली.या मायक्रोस्कोपमध्ये मग अक्रोमॅटिक भिंग वापरायला लागले.यामध्ये दोन वेगवेगळ्या प्रकारच्या काचांची भिंगं वापरली जायला लागली.दोन्ही भिंगांची रिफ्रँक्शन इंडेक्स वेगळी असायची.त्यामुळे एका भिंगानं प्रकाश संकुचित केला तरी दुसरं भिंग तो पसरवत होता.
त्यामुळे मिळणारी प्रतिमा स्वच्छ दिसायला लागली.पण तरी अजूनही कोणत्याही गोष्टीचं सुक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करून अभ्यास करण्याआधी सूक्ष्मदर्शकं,
त्यातली भिंगं,त्यांची आपापसातली अंतरं,अशाच इतर अनेक गोष्टींच्या ॲडजस्टमेंट्स नीट कराव्या लागत होत्या.त्या करून झाल्यावर कुठे सूक्ष्मदर्शकाखाली ती वस्तू नीट दिसायला लागायची आणि त्यानंतर मग तिचा अभ्यास सुरू व्हायचा आणि त्यातून जर काही नवीन हाती लागलं तर त्याची गणना नव्या शोधात किंवा संशोधनात व्हायची! म्हणजे आपल्या भाषेत नमनालाच घडामर तेल लागल्यासारखं होतं हे! पण अर्न्स्ट ॲबे या गणिती आणि ऑप्टिक्सचा अभ्यास करणाऱ्या वैज्ञानिकानं या सूक्ष्मदर्शकामध्ये भिंगाची वक्रता, त्याची जाडी आणि त्याचं माप या प्रत्येक गोष्टीमध्ये प्रमाणबद्धता आणली.कोणत्याही भिंगानं आपल्याला नेमके किती रिझोल्युशन वापरल्यावर सुस्पष्ट प्रतिमा मिळेल याची त्यानं गणिती सूत्रंच तयार केली.
त्यांचा वापर करून नंतर तयार झालेली सूक्ष्मदर्शक यंत्रं आणि टेलिस्कोपही अधिक चांगली आणि सुस्पष्ट प्रतिमा द्यायला लागले.हे सगळं संशोधन त्यानं कार्ल झेईस च्या कंपनीत काम करताना केलेलं होतं.नंतर त्या दोघांनी मिळून ऑप्टिक्स या शाखेत खूपच भर घातली आणि आधुनिक प्रकारचे सूक्ष्मदर्शक यंत्र आणि टेलिस्कोप्स तयार केले.त्यानंतर सूक्ष्मदर्शक यंत्र तयार करताना आणि वापरताना ट्रायल आणि एररची वेळखाऊ आणि बेभरवशाची पद्धत जाऊन त्या जागी गणिती प्रमाणबद्धता आणि शिस्त आली. त्याच्या या संशोधनाला सलाम म्हणून जर्मन सरकारनं १९६८मध्ये या गणिती सूत्रावर आधारित पोस्टाचं तिकीटही काढलं होतं!
ग्रॅम स्टेनिंग : हॅन्स ख्रिश्चन जोहाचिम ग्रॅम (१८५३ ते १९३८) - इतकी सगळी प्रगती झाली तरीही काही सूक्ष्मजीव मायक्रोस्कोपखाली दिसतच नव्हते,कारण त्यांना कोणताच रंग नव्हता.त्यामुळे इतक्या लहान सूक्ष्मजीवांना बघायला त्यांना कोणत्यातरी रंगात रंगवणं गरजेचं होतं.पण जे सूक्ष्मजीव दिसतच नाहीत ते रंगवणार कसे? हा तिढा हॅन्स ख्रिश्चन जोहाचिम ग्रॅम या वैज्ञानिकानं सोडवला.डेन्माकचा ग्रॅम हा खरं तर वनस्पतिशास्त्राचा आणि वैद्यकशास्त्राचा पदवीधर होता.त्यानं जीवाणू पेशींना निळा किंवा लाल रंग देऊन मग त्या सूक्ष्मदर्शकाखाली बघायची पद्धत विकसित केली.त्यामुळे अनेक जीवाणूंची ओळख व्हायला आणि त्यांचं वर्गीकरण करायला मदत झाली.या सूक्ष्मदर्शकांनी डॉक्टर्स आणि वैज्ञानिकांना खूपच मदत केली.१८३१ साली ब्राऊन यानं प्रथमच पेशीचा गाभा हा सूक्ष्मदर्शकाखाली बघितला.१८८० ते १८९० च्या दशकात लुई पाश्चर आणि रॉबर्ट कॉक यांनी या यंत्राचा वापर करून विज्ञानात अक्षरशः धुमाकूळच घातला.
३.४ मायक्रोस्कोप - १ व ३.५ मायक्रोस्कोप - २
हे दोन्ही लेख या ठिकाणी संपले…! धन्यवाद