पॉइंट-नॉयर शहर हे या देशांच प्रवेशद्वार.फ्रैंक;सर्व व्यवहार रोखीने.केटला इथे पहिला सांस्कृतिक धक्का बसला तो पेहरावाच्या बाबतीत.तिच्या कपड्यांकडे इथे लोक विचित्र नजरेने पाहत होते.
तेव्हा नवे कपडे आलं.दुसरं म्हणजे तिच्या अर्जात तिने पाच-सहा तरुणांना प्रशिक्षण द्यायचं मान्य केलं होतं,पण या देशात असे तरुण सापडणं जरासं अवघडच आहे.तिच्या लवकरच लक्षात आलं.ती 'लाक तेले वाईल्डलाईफ रिझव्हें'मध्ये आहे,करणार होती.हे संरक्षित अभयारण्य कायमस्वरूपी दलदलीच्या स्वरूपातच असतं.ब्राझाव्हिलमधली सर्व शासकीय परवानगीची कामं पार पाडून ती अभयारण्यानजिकच्या इंपफोंडो नावाच्या गावी पोहोचली.इंपफोंडो हे अगदी छोटंसं गाव आहे.तिथे दळणवळणाच्या शहरी सोयींची वानवा होती.
भाषेचाही प्रश्न होताच. तरी तिने स्थानिकांमध्ये मिसळायला सुरूवात केली.आफ्रिकेत शंभराहून अधिक जाती-उपजातींचे साप आढळतात.काँगो आणि आसपासच्या प्रदेशात सर्पदंशाने होणाऱ्या मृत्यूंचं प्रमाण जगातल्या इतर कुठल्याही भागाच्या तुलनेत अधिक आहे. शिवाय इथल्या लोकांमध्ये सर्पविष प्रतिबंधक उपायांबद्दलचं अज्ञान खूप होतं. केटला सापांबद्दल खूप माहिती आहे हे हळूहळू इंपफोंडोतल्या गावकऱ्यांच्या लक्षात आलं.पुढे पुढे ती जिथे जायची तिथले स्थानिक लोक तिला भेटायला यायचे; सर्पदंशावर तिचा सल्ला घ्यायचे.
सर्पदंशावर हमखास खात्रीचा म्हणून उपचार करणारे काही स्थानिकही तिला भेटले.त्यांची उपचारपद्धती जगन्मान्य नव्हती;मात्र स्थानिक जनतेचा त्या उपचारांवर विश्वास होता,असं तिला दिसलं.
✓ इंपफोंडोमधला केटचा मुक्काम बराच लांबला.
तिला तिच्या कामासंदर्भातल्या बऱ्याच परवानग्या मिळालेल्या असल्या तरी त्यात 'अभयारण्यात काम करण्याची आणि नमुने गोळा करण्याची परवानगी',
असा स्पष्ट उल्लेख कुठेच नव्हता.इंपफोंडोत आल्याबरोबर कुणीतरी हे तिच्या लक्षात आणून दिलं.तिने ब्राझाव्हिलला असलेल्या वनविभागाच्या मुख्यालयाकडे नवा अर्ज पाठवला;पण त्यांच्याकडून काहीच उत्तर येत नव्हतं.तेव्हा तिने अभयारण्याच्या सीमेबाहेर काही अंतरावर तळ ठोकायला हवा,असं तिला सुचवण्यात आलं.त्याप्रमाणे स्थानिकांच्या मदतीने तिने तिचा तळ उभा केला.आता मोहिमेला सुरुवात करायची होती.सापांचे,इतर प्राण्यांचे विविध नमुने गोळा करण्यासाठी जंगलात शोध घेणं आवश्यक होतं.पण पायवाट सोडून आसपासच्या जंगलात शिरणं आणि वावरणं सोपं नव्हतं.
कमरेएवढं चिखलयुक्त पाणी,खाली भक्कम जमीन;त्यामुळे दलदलीत रूतून बसण्याची भीती नव्हती. मात्र तळाशी आधीच पडलेल्या झाडांचे ओंडके आणि खोडांचे खुंट आडवे येत असल्याने भरभर हालचाली करणं अवघड होतं.हातातली जाळी सांभाळत चालताना अडखळून पडलं की नाका-तोंडात पाणी जायचं;काना-नाकातला चिखल काढण्यात वेळ जायचा.केटच्या पायात बूट असायचे. त्यामुळे तिचा चालण्याचा वेग खूप धीमा असायचा.
काही ठिकाणी झाडांची आडवी झालेली खोडं पाण्याबाहेर डोकावत; अनवाणी स्थानिक ती सहज ओलांडत. पोटरीपर्यंत येणारी ओली पँट आणि पाण्याने जड झालेले बूट घालून ते ओलांडायचा प्रयत्न करण्यात केट घसरून पाण्यात पडायची.
काही ठिकाणी एखादा खड्डा आला की पाणी डोक्यावरून जायचं.हे पाहता तिने पायातले बूट काढून चालायला सुरूवात केली.मात्र तिला अनवाणी चालायची सवय नसल्यामुळे तिच्या पायाला अनेक जखमा झाल्या.एतिएन आणि फ्लोरेन्स हे केटचे स्थानिक साहाय्यक होते.एतिएन कायम तिच्यासोबत असे.रोज ते चालताना जागोजागी खड्डे खणून ठेवत.दुसऱ्या दिवशी त्यात कुठला प्राणी सापडला आहे का ते बघत.मात्र एतिएनला चिखलात काम करणं मनापासून आवडत नसे.दलदलीतलं काम आटपून परतताना तो अनेकदा घाईत चालत असे.त्यामुळे खूप आवाज होत असे. कधीतरी तो विरंगुळा म्हणून जोरजोरात एखादं गाणंही म्हणत असे.तो जर शांतपणे चालला तर वाटेत एखादा प्राणी सापडेल असं केटला वाटत असे.त्यामुळे त्याची ती सवय मोडण्याचा केट सतत प्रयत्न करत असे;कधीकधी त्याला त्यावरून दमही देत असे.एक दिवस त्यांनी पाण्यामध्ये लावलेल्या जाळ्यात एक नाग सापडला.तो मावेल एवढी नमुना-पिशवी केटजवळ नव्हती.एतिएन भीतीने कापत होता.पण नागाला कसं हाताळायचं याची केटला कल्पना होती.तिने मोठ्या कौशल्याने नागाचं डोकं मानेजवळ पकडलं आणि एकीकडे एतिएनच्या मदतीने आपली बॅकपॅक मोकळी केली.त्यात त्या नागाला बंद करून ते दोघं तळाकडे परतले.तळावर पोहोचल्यावर तिला कळलं की गावकऱ्यांनी आणखी एक साप पकडला होता.गावकरी तिला तिकडे चलण्याचा आग्रह करत होते. खरं तर तिला तिने पडकलेल्या नागाचं छायाचित्रण करायचं होतं,पण गावकऱ्यांचा जबरदस्त आग्रह पाहून ती साप पकडण्याची सर्व आयुधं आणि साप ठेवण्याची थैली घेऊन त्या ठिकाणी पोहोचली.तर, गावकऱ्यांनी एक भलामोठा नाग पकडल्याचं तिला दिसलं.तो नाग चिडलेला होता.फणा उगारून तो जवळ येणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीवर हल्ला चढवत होता.केटने वाट बघायचं ठरवलं.थोड्या वेळातच त्या नागाची दमछाक झाली.तो जमिनीवर निपचित पडला.मग तिने गावकऱ्यांना तो सापळा उघडायला सांगितलं आणि तो नाग मानेमागून पकडून तळापर्यंत आणला.तळावर पोहोचल्यावर तिने मदतनीसांकरवी आपली एक सामानाची पेटी रिकामी करवून घेतली आणि नागाला त्या पेटीत बंद करून टाकलं.तिला थकवा आला होता.नाग पडकलेल्या हाताला मुंग्या येऊन तो संवेदनाविरहित बनला होता.
त्या गावकऱ्यांना तशाही अवस्थेत तिने बक्षिसी देऊन निरोप दिला.त्या दोन नागांनी केटकडचं सर्व फॉरमॅलीन संपवलं.एकदा त्यांनी लावलेल्या जाळ्यात दोन अंगठ्याएवढे छोटे बेडूक सापडले.केट आणि एतिएनला ते दिसले तेव्हा त्यांची मैथूनक्रिया सुरू होती.केटने त्यांना उचलून पाण्याने भरलेल्या प्लॅस्टिकच्या पिशवीत टाकलं.त्यांनी अंडी घातली आणि ती जोडी वेगळी झाली की ती अंडी परत डबक्यात साठलेल्या पाण्यात सोडायची आणि ती बेडकांची जोडी नमुने म्हणून अमेरिकेत न्यायची,
असा तिचा बेत होता.
जंगलात काम करताना येणाऱ्या इतर असंख्य अडचणींमध्ये तिथल्या स्थानिकांशी जुळवून घेणं ही मुख्य समस्या होती.एतिएन आणि फ्लॉरेन्स दोघंही कमी पगाराच्या कारणाने अस्वस्थ होते.पण ठरलेला पगार वाढवणं केटला परवडणारं नव्हतं.कारण या दोघांच्या पगाराखेरीज गावकऱ्यांनी आणलेल्या सरड्यांच्या आणि बेडकांच्या नमुन्यांसाठी तिला वेगळे पैसे द्यावे लागत होते,ते वेगळंच.सरडे,भेक,
बेडूक,कासवं, वेगवेगळे साप यांचा संग्रह वाढत चालला होता;त्याबरोबरच तिच्या जवळचे पैसे कमी कमी होत होते.त्यामुळेही ती फ्लॉरेन्स आणि एतिएनला जास्त पैसे द्यायला नाखूष होती.
साधनांचा,औषधांचा तुटवडा जाणवायला लागल्यावर अखेर केटने त्या भागातलं आपलं काम थांबवण्याचं ठरवलं.जेमतेम एका दिवसात तिने आपल्या तळाची आवराआवरी केली.देशात प्रवेश करताना शासकीय लालफीत जसा त्रास देते, तितकाच त्रास देश सोडतानाही देते याचाही तिला अनुभव आला.अखेरीस एक दिवस सर्व प्राण्यांचे नमुने कुरियरने स्मिथ्सोनियनला पाठवून ती टोरोंटोकडे जाणाऱ्या विमानात बसली.
कुठलाही निसर्गशास्त्रज्ञ विशेषतः जीवशास्त्रज्ञ एखाद्या दुर्गम प्रदेशातून परतला की त्याला नेहेमीच एक त्रासदायक प्रश्न विचारला जातो,'नवीन काही सापडलं का?' पण कुठलीही नवी प्राणीजात किंवा वनस्पतीची प्रजाती ही अशी पाहताक्षणी नवी आहे,असं ठरवता येत नाही.त्या नमुन्यांचा तौलनिक अभ्यास,वर्गीकरण निश्चित करावं लागतं.नवी जात ठरवण्याचीही एक पद्धत असते. त्यासाठी त्या प्रकारच्या प्राण्यावर आधी वैज्ञानिक नियतकालिकांमधून कुठे कुठे काय काय लिहून आलंय त्याचाही अभ्यास करणं गरजेचं असतं. त्यातून ही पूर्वीच ज्ञात असलेली एखादी दुर्मिळ प्रजाती तर नाही ना याची खात्री करावी लागते.
केटने एक मोठ्या आकाराचा बेडूक पकडला होता.
त्याचं शास्त्रीय नाव 'ऑब्रिया मासाक्ले' असं ठरलं. याचं पहिलं वर्णन १९८९ मध्ये पॅरिसमधल्या एका बेडूकतज्ज्ञ स्त्रीने केलं होतं.तिने त्या बेडकाचे संग्रहालयातले नमुनेच फक्त बघितलेले होते.तिला त्या प्रकारच्या जिवंत बेडकाची छायाचित्रं बघून खूप आनंद झाल्याचं तिने केटला कळवलं. केटने गोळा केलेल्या नमुन्यांत बरेच प्राणी दुर्मिळ होते;काही तोवर नामशेष झाल्याचंही मानलं गेलं होतं.कॅनडात परतून केटला बरीच वर्षं लोटली.दळणवळण व्यवस्थेत खूपच बदल झाला.आंतरजालाने जग जवळ आलं.काँगोतल्या बऱ्याच माणसांशी - विशेषतःजीवशास्त्रज्ञांशी - केटचा संपर्क वाढला.
आपण त्या मोहिमेत काय करायला हवं होतं,आपलं वागणं कुठं चुकलं,हे तिच्या हळूहळू लक्षात यायला लागलं.आपल्याला काँगोत परत जायचंय,या विचाराने तिच्या मनात परत जोर धरला.त्या आधी तिथली स्थानिक भाषा लिंगाला शिकून घ्यायचीच, असं तिने ठरवलं.टोरोंटोमध्ये तिने लिंगाला भाषेच्या स्वशिक्षणाची काही सोय आहे का, याची शोधाशोध सुरू केली.तिचं नशीब जोरावर होतं.वॉशिंग्टनमधल्या साम्यवादी काँगोच्या वकिलातीमार्फत टोरांटोमधल्या एका चांगल्या शिक्षकाबद्दल केटला समजलं. लिंगाला शिक्षण चालू असतानाच एकीकडे केटचं आंतरजालामार्फत वेगवेगळ्या सरीसृपतज्ज्ञांशी संपर्क साधणं चालूच होतं.
केटने डॉ.चिपाँ या ख्यातनाम सर्पतज्ज्ञासोबत काही काळ बोलिव्हियात काम केलं.त्यानंतर तिला स्मिथ्सोनियनने परत काँगोत जाण्याबद्दल विचारलं.
तिने लगेचच होकार दिला.मात्र या वेळेस तिला काँगोमधील दोन विद्यार्थी तयार करावे लागणार होते.ती काँगो प्रशासनाचीच अट होती.त्यामुळे नाइलाजाने ती त्या गोष्टीला तयार झाली.तिला दोन विद्यार्थी मिळाले- इंगेला उभयचरी प्राण्यांमध्ये रस होता;तर लिसेला सापांचा अभ्यास करायचा होता.हे सोडलं तर बाकीचे अनुभव नवे नव्हते.तीच सरकारी लाल फीत,तीच कामातली दिरंगाई. पण ते सगळं अपरिहार्य म्हणून सोसत केटने पुन्हा एकदा काँगोच्या दलदलीच्या जंगलात मुक्काम ठोकला आणि त्या दोन विद्यार्थ्यांबरोबर काम केलं. त्या दोन विद्यार्थ्यांना तयार करून स्मिथ्सोनियनसाठी भरपूर नमुने गोळा करून केटची परतायची तयारी सुरू झाली.यावेळी तिच्याकडे वेगवेगळ्या सापांचे बरेच नमुने होते,याचं कारण डॉ.चिपों यांनी तिला एक नवं तंत्र शिकवलं होतं - एका जातीचा एकच साप अखंड ठेवायचा.बाकीच्या नमुन्यांचं फक्त डोकं आणि चामडी ठेवायची,आतला भाग काढून टाकायचा.त्यामुळे तो मृतदेह कुजण्याची शक्यता राहत नाहीच;शिवाय जास्तीचं वजनही जवळ बाळगावं लागत नाही.
काँगोची तिसरी सफर पार पडली आणि केटला व्हिटमन महाविद्यालयात साहाय्यक प्राध्यापकपदी नेमणूक मिळाली.पश्चिम आफ्रिकेतील सापांची जागतिक पातळीवरची तज्ज्ञ म्हणून किर्ती मिळवलेली केट आपल्या कुटुंबासमवेत आता टोरांटोत स्थिरावली आहे.तिला एक लहान मुलगी आहे.आपल्या मुलीला कळू लागलं की तिला घेऊन परत काँगोत जायचं असं तिने ठरवलं आहे.
सरिसृपांचं आपलं लाडकं विश्व आपल्या मुलीसमोर उलगडतानाच्या जगावेगळ्या अनुभवांवर केट आणखी एखादं पुस्तक लिहील का ?
०१.०७.२४ या लेखातील शेवटचा भाग..