त्याला निसर्गाविषयी खूपच आकर्षण वाटे.१७३२ साली आर्क्टिक सर्कलच्या वर लाप्लांड इथं लिनियसनं एक मोहीम काढली.तब्बल पाच महिने तिथं तळ ठोकून त्यानं अनेक त-हेच्या वनस्पतींचे नमुने गोळा केले. तिथले कीटक,पक्षी आणि इतरही प्राणी त्यानं अभ्यासले.या भागात खरं तर कोणत्याही प्रकारचं जीवन अस्तित्वात असणं तसं अवघडच आहे.तरी त्यातूनही लिनियसनं शेकडो प्रकारच्या सजीवांच्या स्पिशीज शोधून काढल्या.
सजीवांचं वर्गीकरण
किंगडम
फायलम
क्लास
ऑर्डर
फॅमिली
जीनस
स्पिशीज
कार्ल लिनियसनं केलेलं सजीवांचे वर्गीकरण ..
त्याच्या या मोहिमा अगदी सैन्यातल्या शिस्तीनं चालत. त्याच्याबरोबरच्या विद्यार्थ्यांनी कसा पोशाख घालावा,७ वाजता कसं बाहेर पडावं,२ वाजता जेवून ४ पर्यंत विश्रांती घेऊन पुन्हा कसं कामाला लागावं हे सगळं अगदी काटेकोरपणे चालायचं.पण या सगळ्या मोहिमेसाठी त्याच्याजवळ फक्त १०० डॉलर्स एवढेच पैसे होते.यामुळे त्या सगळ्यांचे प्रचंड हालही झाले.वाईट हवामान,खराब प्रदेश आणि भूक,तहान या सगळ्या हालअपेष्टा सहन करूनही लिनियसनं वनस्पतींविषयी खूपच माहिती गोळा केली.तो सतत अनेक महिने,वर्षं पायीच चालत असे.प्राण्यांच्या कातडीवरच तो झोपायचा.असं करत कडाक्याच्या थंडीत त्यानं चक्क पायी ४६०० चौ.मैल एवढा प्रचंड प्रांत पिंजून काढला !
त्यावरून त्यानं १७३५ मध्ये 'सिस्टिमा नॅच्युरा' नावाचं सजीवांच्या वर्गीकरणाची पद्धत सांगणारं पुस्तक लिहिलं होतं.त्यात सारख्या स्पिशीजना लिनियसनं एकाच जनेरामध्ये टाकलं.जनेरा या ग्रीक शब्दाचं एकवचन जीनस.म्हणजे रेस.सारख्या जनेरांना एका ऑर्डरमध्ये घातलं.आणि सारख्या ऑर्डर्सना एका क्लासमध्ये घातलं.हीच पद्धत आपण आजच्या वर्गीकरणाचा पाया मानतो.
त्यामुळेच लिनियस हा सजीवांच्या वर्गीकरणाचा अभ्यास करणाऱ्या टॅक्सॉनॉमी या बायॉलॉजीच्या शाखेचा पितामह मानला जातो.
त्या काळी माहीत असलेल्या सगळ्या प्राण्यांचे त्यानं सहा क्लासेस मानले होते.मॅमल्स,बर्डस,रेप्टाइल्स,फिशेस,
इनसेक्ट्स आणि वर्क्स.त्या काळी तो या बाबतीत इतरांच्या पुढे होता.अर्थात,याही पद्धतीमधले तोटे किंवा दोष नंतर लक्षात आलेच.
तो परतला तेव्हा त्याची कीर्ती खूपच वाढली असली तरी त्याचे खिसे मात्र पूर्णच रिकामे झाले होते.परतल्यावर त्याचं लिसा मोराए नावाच्या एका श्रीमंत डॉक्टरच्या मुलीवर प्रेम बसलं. मुख्य म्हणजे त्या डॉक्टरलाही असा उचापत्या माणूस जावई म्हणून आवडला,पण मेडिकलची पदवी मिळवल्या
शिवाय लग्न करणार नाही,असं लिसानं त्याला सांगितलं.मग भावी सासऱ्याच्या पैशावर लिनियसनं हॉलंडला जाऊन चक्क एम.डी.ही पदवी १७३५ साली मिळवली.
१७३५ साली त्यानं 'स्पिशीज प्लांटारम' हे वनस्पतींच्या वर्गवारीवर पुस्तक लिहिलं.त्यात त्यानं त्यासाठी बायनॉमियल पद्धत वापरली होती.१७३८ साली त्यानं हीच पद्धती प्राण्यांना वापरून त्याच्या सिस्टिमा नेचरा याची १३ पानांची अतिसंक्षिप्त आवृत्ती प्रकाशित केली. लिनियसच्या अगोदर सजीवांचं हे वर्गीकरण कसं करायचं याविषयी बरेच वाद होते.व्हेल मासा आणि कुत्रा यात फरक ओळखता येतो, पण कुत्रा आणि लांडगा,किंवा कुत्रा आणि कोल्हा यात फरक किती आहे ? तसंच गाढव आणि घोडा एकाच प्रकारचे की वेगळ्या ? मग हे वर्गीकरण बाहेर दिसणाऱ्या गुणधर्मावरून करायचं की आतल्या अवयवांवरून असे अनेक प्रश्न त्या काळी लोकांना पडत.
लिनियसनं सर्व जीवसृष्टीचे गट पाडले.त्यांना तो जेनेरा म्हणे.एक गट म्हणजे जीनस.जेनेरा हे त्याचंच बहुवचन.प्राण्याची रचना,आकार किंवा पुनरुत्पादनाची पद्धत अशा कुठल्याशा गोष्टीवरून ही गटवारी केलेली असे.उदाहरणार्थ,झेब्रा आणि घोडा यांत साम्य आहे, पण घोडा आणि कुत्रा यांत खूपच कमी साम्य आहे वगैरे.म्हणून घोडा आणि झेब्रा यांना इक्कस या गटात त्यानं टाकलं.कुत्र्यांचा त्यानं गट केला होता कॅनिस. कोल्ह्यांचाही तोच गट होता. यानंतर त्यानं त्या गटाचे उपगट केले.त्यांना तो स्पिशीज म्हणे. म्हणजे इक्कस गटातली झेब्रा ही एक स्पिशीज आहे.आणि घोडा ही दुसरी स्पिशीज.म्हणजेच प्रत्येक प्राण्याचं नाव हे जीनस स्पिशीज हे जोडून होतं.उदाहरणार्थ,इक्कस झेब्रा (म्हणजे झेब्रा) किंवा इक्कस कॅबॅलस (म्हणजे घोडा) वगैरे.या नामकरण पद्धतीत प्रत्येक स्पिशीजला लिनियसनं दुहेरी नाव दिलं.त्यातलं पहिलं नाव जीनसचं आणि दुसरं स्पिशीजचं.हे म्हणजे आपल्या नाव आणि आडनावासारखंच होतं.यालाच बायनॉमियल नॉमेंक्लेचर किंवा बायनरी नॉमेनक्लेचर असं म्हणतात.ही पद्धत मात्र आजतागायत चालू आहे. त्यामुळे जगातली कोणतीही सजीव स्पिशीज एका आणि एकाच विशिष्ट नावानं जगात सगळीकडे ओळखली जाते.माणसाचं नाव होमो सेपियन्स आहे,तसंच जास्वंदाच्या फुलाचं 'हिबिस्कस रोझासायनेन्सिस' तर वडाच्या झाडाचं नाव फायकस बेंगालेन्सिस आहे. गंमत म्हणजे २५० वर्षांनंतरही हीच नावं अजून वापरली जातात !
व्हेलंट या फ्रेंच वनस्पतिशास्त्रज्ञानं १७१७ साली वनस्पतींनाही पुनरुत्पादनाचे अवयव असतात ही भन्नाट कल्पना मांडली होती. हे पाहून लिनियस भारावूनच गेला होता.कदाचित त्यामुळे लिनियसच्या लिखाणात आणि नामकरणात सतत सेक्सचा भाग खूप असे.वल्वा,लाबिया,
प्यूब्ज,ओनस,हिमेन आणि क्लायटोरिया अशी थेट लैंगिक नावं तो द्यायचा.त्याच्या लिखाणात तो वनस्पतींच्या लग्रांची आणि संभोगांची रसाळ वर्णनंही करे.कित्येक लोकांनी त्यावर आक्षेपही घ्यायला सुरुवात केली.गटेसारखी मंडळीही लिनियसचं लिखाण बायकांनी आणि विद्यार्थ्यांनी वाचू नये असं म्हणायला लागली.मग काय मंडळी ते आणखीनच चोरून वाचायला लागली! एवढंच कशाला,अजूनही त्याविषयी वर्गात शिकवताना शिक्षक आणि विशेषतः शिक्षिका ते शब्द किंवा ती वर्णनं निदान सगळ्यांसमोर वाचायचं तरी टाळतात किंवा लाजत लाजत तरी वाचतात!
लिनियस १७७८ साली वारण्यापूर्वी त्याच्या सिस्टिमा नॅच्युरा'ची बारावी आवृत्ती निघाली होती,आता फक्त त्यात १३ ऐवजी २३०० पानं होती! आणि त्याचे तीन खंडही निघाले होते! या सगळ्या प्रकल्पात त्यानं साधारणपणे प्राण्यांच्या आणि वनस्पतींच्या १३००० जातींविषयी लिहून ठेवलं होतं ! लिनियसनं त्याच्या वर्गीकरणासाठी जीनस आणि स्पिशीज सोडून क्लास,
ऑर्डर आणि व्हरायटी असेही शब्द वापरले होते. आज त्यात किंगडम,फायलम आणि सबफायलम हेही शब्द वाढले आहेत.
होमो सेपियन्स हा शब्दही त्यानंच प्रथम वापरला.
अर्थात,काही वेळा लिनियस आपल्या लिखाणात उगाचच काही गोष्टी घुसडून द्यायचा.समुद्रावरच्या सफरीवरून खलाशी आले आणि त्यांनी कुठल्याही काल्पनिक राक्षसी प्राण्यांची किंवा चार पायांवर चालणाऱ्या रानटी,मुक्या किंवा शेपटी असणाऱ्या माणसांची वर्णनं केली की हा तेही आपल्या पुस्तकात दडपायचा !
लिनियसच्या पद्धतीमध्ये त्रुटी होत्याच.मग ब्रिटिशांनी त्यात सुधारणा करून १८४२ साली नवीन स्टँडर्ड निर्माण केलं.
अर्थातच फ्रेंचांना ते न आवडल्यामुळे त्यांनी त्यांचं वेगळंच स्टँडर्ड काढलं.आणखी गोंधळ म्हणजे अमेरिकनांनी लिनियसनं १७५८ साली मांडलेली पद्धतीच वापरायचं ठरवलं.म्हणजे गोंधळच होता हा!
जॉर्जेस कुव्हिए (Georges Cuvier) मात्र लिनियसवर टीका करायचा.त्यानं अनेक जिवांचं नामकरण केलं त्यात विशेष काय? नावं देण्यापेक्षा त्या वनस्पतींचा अभ्यास करून त्यांचे गुणधर्म तपासणं जास्त महत्त्वाचं असं म्हणून कुव्हिए त्याची टिंगलच करायचा.पण तरीही लिनियसचा दबदबा युरोपभर पसरला होता.१७३५ साली पॅरिसच्या भेटीत बर्नार्ड दी ज्यसियू या वनस्पतिशास्त्रज्ञाचं भाषण ऐकायला लिनियस गेला.भाषणात एका दुर्मिळ वनस्पतीचं नाव जेव्हा वक्ता विसरला,तेव्हा ते नाव मागे बसलेल्या लिनियसनं ओरडून सांगितलं.तेव्हा बर्नार्डनं चमकून बघितलं आणि हे कोण बोललं? असं विचारताच लिनियस उभा राहिला.त्या वेळी त्या वनस्पतिशास्त्रज्ञानं विचारलं,तू लिनियस तर नाहीस ?लिनियसशिवाय हे उत्तर कोणीच देऊ शकणार नाही हे त्याला माहीत होतं. लिनियस जेव्हा हो म्हणाला तेव्हा स्वतःचं स्टेटस वगैरे विसरून तो खाली त्याच्याकडे धावत गेला आणि लिनियसला त्यानं कडकडून मिठी मारली!
लिनियस स्वतःला ग्रेट मानायचा आणि गंमत म्हणजे तसं तो गर्वानं सगळ्यांना सांगायचा.स्वतःचीच स्तुती करणारे मोठमोठे लेखही तो लिहायचा.त्यानं स्वस्तुतीची चार (!) आत्मचरित्रंही लिहिली!पण गंमत म्हणजे त्या चौघांत फारसं काहीच साम्य नव्हतं !
आपल्यापेक्षा मोठा वनस्पतिशास्त्रज्ञ आणि प्राणिशास्त्रज्ञ अख्ख्या मानवी इतिहासात झाला नाही असंही तो सगळीकडे सांगे आणि लिही.आपल्या मृत्युशिलेवर 'वनस्पतिशास्त्रज्ञाचा राजपुत्र' असं कोरलं जावं अशीही त्याची इच्छा होती. त्याला विरोध करायलाही कुणी धजावत नसे. कारण कुणी तसंच केलंच तर त्याचं नाव कुठल्याही तणाला किंवा अत्यंत फालतू वनस्पतीला तो देऊन टाके.
लिनियसला अमाप प्रसिद्धी मिळाली.एका गरीब कुटुंबात जन्मलेल्या लिनियसला १७६१ साली 'स्वीडिश हाऊस ऑफ नोबल्स'चं सदस्य बनवण्यात आलं.पण त्याचे विरोधकही खूप होते.लिनियस हा पूर्णपणे धार्मिक होता.त्याचा उत्क्रांतीवर विश्वास नव्हता.तोही देवानं सगळ्या जगात एक शिडी तयार केलेली आहे असंच माने.त्याला 'ग्रेट चेन' म्हणत.सगळ्यात खाली खडक, त्यांच्यावर वनस्पती,त्यांच्यावर खालचे प्राणी,त्यांच्यावर वरचे प्राणी,सगळ्यात शेवटी माणूस आणि माणसाच्याही वर देवदूत आणि शेवटी देव अशी ही विश्वातली ग्रेट चेन किंवा शिडी होती.कुठलाही कीटक, मासा,माकड किंवा कुठलीही वनस्पती ही या शिडीतली कुठलीतरी पायरी आहे.हे सगळं देवानं पहिल्या
पासूनच तयार केलं आणि पहिल्यापासून हे विश्व आणि ही जीवसृष्टी अशीच आहे अशीच ही समजूत होती.
लिनियसचा यावर ठाम विश्वास होता.पण गंमत ही की त्याच्या स्वतःच्याच कामातून तो या कल्पनेला थोडासा का होईना,पण हादरा देत होता.
वैयक्तिक आयुष्यात मात्र लिनियसला फारसं सुख मिळालं नाही.अपंग अवस्थेत १७७८ साली तो मरण पावला.पण बायॉलॉजीच्या क्षेत्रात त्यानं केलेलं काम आजपासून पुढची अनेक सहस्रकं मैलाचा दगड ठरलेली आहेत हे मात्र नक्की !
०५.०६.२५ या लेखातील शेवटचा भाग…