दक्षिण अमेरिकेत समुद्री वाघांची एक विशिष्ट जात आहे.हे वाघ जंगलांमध्ये राहतात.या वाघांचे वैशिष्ट्य असं असतं,की पाणबुड्यांप्रमाणे समुद्राच्या तळाशी जाऊन ते माशांची शिकार करतात आणि ते खातात!या विशिष्ट जातीच्या जंगलात राहणाऱ्या वाघांच्या पोटामध्ये साधारणपणे प्रवाळासारख्या काही दगडगोट्यांचा साठा असतो! समुद्रतळाशी जाणारा पाणबुड्या पाण्याखाली विनासायास जाता यावं म्हणून आपल्या पाठीवर ज्याप्रमाणे एक खास प्रकारची वजनपेटी बांधतो,
त्याप्रमाणे या समुद्री वाघांच्या पोटातले दगडगोटे त्यांना समुद्राच्या पाण्यात तळाशी डुब्या मारण्याच्या दृष्टीने उपयोगी पडतात.समुद्रतळाशी सहजतेनं जाता यावं म्हणून हे समुद्री वाघ मुद्दामच प्रवाळाचे दगडगोटे गिळतात;आणि आपल्या पोटामध्ये त्याचा साठा करून ठेवतात.जंगलात राहणाऱ्या समुद्री वाघांनी गिळलेले दगडगोटे त्यांना अपायकारक ठरत नाहीत;परंतु प्राणिसंग्रहालयात बंदिस्त केलेल्या समुद्री वाघांसाठी ही सवय घातक ठरते.
एका इंग्लिश सफारी पार्कमध्ये ओटो नावाचा एक समुद्री वाघ होता.एकदा त्याची भूकच एकदम खूप कमी झाली.एकदोन मासळ्या खाल्ल्या,की त्याचं पोट भरू लागलं;पण थोड्याच वेळानंतर त्याची भूक अशी काही उफाळून यायची,की जणूकाही त्यानं 'चायनीज डिनर' घेतलेलं असावं! त्या वाघाची निगा राखणाऱ्यांनी त्याला भूक न लागण्याबद्दल फारशी काळजी केली नाही.कारण त्या वाघाचं वजन चांगलं वाढत होतं ! पण पुढे एक दिवस ओटो अचानक मरण पावला.!
ओटो अचानक कशामुळं मरण पावला,हे शोधून काढण्यासाठी त्याची शवपरीक्षा करण्याकरता मला बोलावण्यात आलं.त्याच्या पोटाचं विच्छेदन करणं जरूरी आहे,असं मला दिसून आलं. कारण त्याच्या पोटाचा भाग फुगीर दिसत होता. म्हणून मग मी त्याच्या पोटावर शवविच्छेदनाच्या तीक्ष्ण सुरीनं आडवा छेद घेतला.त्याच्या पोटाची बाह्य त्वचा मी उघडली आणि आत पाहिलं.मात्र मी आश्चर्यानं चाटच पडलो !
समुद्री वाघाचं पोट सामान्यतः माणसाच्या पोटाएवढंच असतं;परंतु ओटोच्या पोटाचा विस्तार एका बाजूला त्याच्या हृदयापर्यंत तर दुसऱ्या टोकाला थेट गुद्द्वारापर्यंतच्या आतड्यापर्यंत इतका विलक्षण पसरलेला,होता! वरच्या त्वचेखालच्या त्याच्या अंतरत्वचेचं आवरण ताणल्यासारखं दिसत होतं.अंतरत्वचेचं पोटाचं हे आवरण इतकं विलक्षण ताणलं गेलं होतं,की ते जवळजवळ एखाद्या पातळ कागदासारखंच दिसत होतं!त्या अंतरत्वचेचा मी जेव्हा छेद घेतला तेव्हा मला आश्चर्याचा दुसरा धक्का बसला.त्याच्या पोटामधून प्रवाळाचे शेकडो लहान-मोठे दगड निघाले! त्या दगडांनी त्याच्या पोटाची सगळी पोकळी पूर्णपणे व्यापून टाकली होती.त्याच्या पोटातले ते दगड-खड़े मी बाहेर काढले,तेव्हा त्याची रास झाली.किती दगड त्याच्या पोटातून निघाले असतील?चार लिटर मापाच्या तीन बादल्या भरतील एवढे दगड त्याच्या पोटातून निघाले! त्या दगडांचं वजन जवळजवळ पंधरा किलो भरलं!
ज्या हौदात ओटोला ठेवलेलं होतं,त्या हौदाच्या तळाशी समुद्रतळासारखं वातावरण निर्माण व्हावं म्हणून प्रवाळाच्या खड्यांचं आच्छादन घातलेलं होतं.ओटोनं आपल्या नैसर्गिक प्रवृत्तीनुसार ते दगड-खडे गिळले होते;पण ते प्रमाणाबाहेर त्याच्या पोटात गेले होत;आणि म्हणूनच पोटामधल्या कोमल त्वचेवर आणि आतड्यांमध्ये प्रचंड ताण निर्माण झाल्यामुळे ओटोचा मृत्यू ओढवला होता.त्या पार्कमधल्या इतर समुद्री वाघांकडे मी आपलं लक्ष वळवलं.ते सगळे तसे तंदुरुस्त दिसत होते,तरीपण त्यांची निगा राखणाऱ्या प्रशिक्षकाला मी विचारलं,'इतर समुद्री वाघांच्या तब्येतीमध्ये तर काही गडबड नाहीयना?'
'नाहीतर !' भुवया अकुंचित करत तो मला म्हणाला,'फक्त एक मिमी नावाची मादी सोडली, तर इतर वाघांच्या तब्येतीमध्ये काही गडबड नाहीये.मात्र मिमीची अवस्थाही अलीकडे ओटोसारखीच झालीय बघा! हल्ली तिची भूक मंदावलीय!' मी त्याला मिमीला बोलवण्यास सांगितलं.
तलावाच्या प्रदर्शनमंचावर मिमी इतर समुद्री वाघांबरोबर बसली होती.प्रशिक्षकाने तिला हाक मारताच ती मंचावरून हळूहळू उतरून खाली आली.प्रथम ती एका बाजूला ठेवलेल्या माशांच्या बादलीकडे गेली.ती जेव्हा आमच्या जवळून बादलीकडे गेली,तेव्हा वाळूचे, प्रवाळाचे खडे असेल्या समुद्रकिनाऱ्यावर लाट येऊन आदळते तेव्हा जसा आवाज होतो,तसा आवाज तिच्या पोटातून मला स्पष्ट ऐकू आला. माशांच्या बादलीकडे जाऊन बादलीतले मासे मिमीने फक्त ढंगले आणि ती वळली.तेव्हा मग प्रशिक्षकानं तिला जवळ बोलावलं.सुस्त नि हलके-हलके पावलं टाकत ती आमच्याजवळ आली.प्रशिक्षकाच्या मदतीनं मी प्रथम मिमीशी दोस्ती जुळवली.तिच्या डोक्यावरून,अंगावरून प्रेमानं हात फिरवला,तिला थोपटलं.तशी अगदी गरीब वाघीण होती.मग मी अगदी हळूच तिच्या पोटावरून हात फिरवण्यास नि ते हलकेहलके चाचपण्यास सुरुवात केली.मी तसं केलं तेव्हा काचेच्या गोट्या असलेल्या पिशवीमध्ये हात घातल्यावर त्या गोट्यांचा जसा आवाज येतो, तसा काहीसा आवाज ऐकू आला.मिमीच्या पोटातही प्रवाळाचे खडे भरलेले होते,हे उघडच होतं! मी ताबडतोब मिमीच्या पोटावर ऑपरेशन करण्याचा निर्णय घेतला.
त्याप्रमाणे मिमीला बेशुद्ध करून मी तिच्या पोटावर शस्त्रक्रिया केली आणि एकएक करून तिच्या पोटामधून मी एकशे चोवीस दगड काढले! त्या सगळ्या दगडांचं मिळून एकूण वजन सात किलोपेक्षाही थोडं जास्त भरलं! तिच्या पोटामधले सगळे दगड काढून टाकल्यानंतर पोटातल्या जखमेवर टाके घालून मी ती शिवून टाकली.
इतर समुद्री वाघांच्या बाबतीतही अशी दुर्घटना घडू नये म्हणून त्यांच्या हौदांच्या तळाशी असलेले प्रवाळाचे खडे-दगड यांचा थर काढून टाकण्याच्या सूचना मी तिथल्या व्यवस्थापकांना दिल्या.माझ्या सूचना त्यांनी ताबडतोब अमलात आणल्या.ऑपरेशननंतर काही दिवसांतच मिनी पूर्णपणे तंदुरुस्त झाली. तिला पहिल्याप्रमाणेच भूक लागू लागली;आणि ती पूर्ववत उत्साहानं वावरू लागली.
कित्येकदा दुसरे काही प्राणीसुद्धा अवाच्या सव्वा खाणं खातात.खातात कसले चक्क हादडतातच! काही काही वेळा काही प्राणी काही विचित्र वस्तू गिळून टाकतात.
त्यामुळे कधी अनवस्था प्रसंग ओढवतो,तर कधी आश्चर्यकारक रीतीनं त्या प्राण्याला काहीच होत नाही! तुमचा विश्वास बसणार नाही,परंतु बेलव्हयूमधल्या एका हत्तीनं एकदा चक्क एक छत्रीच गिळून टाकली होती! पण ती छत्री यथावकाश नैसर्गिक वाटेनं बाहेर पडली आणि त्या हत्तीला काहीही इजा झाली नाही! याउलट क्लीथॉर्पस् इथल्या एका मोठ्या आणि वृद्ध सील माशानं एकदा चुकून एक लोकरी जाकीट गिळलं होतं,पण ते त्याच्या घशातच अडकलं आणि त्यामुळं गुदमरून,श्वास अडून त्याला मृत्यू आला.आता आधुनिक विज्ञानानं एवढी आघाडी मारली आहे की,प्राण्यांनी गिळलेल्या वस्तू त्यांच्या पोटातून बाहेर काढण्याकरता ऑपरेशन करण्याची जरूर पडत नाही.या कामाकरता हल्ली आम्ही जास्त करून गॅस्ट्रोस्कोप नावाचं एक विलक्षण यंत्र उपयोगात आणतो.या यंत्राची नळी प्राण्यांच्या तोंडामधून घशातून थेट त्याच्या पोटापर्यंत पोचवता येते;आणि मग त्याद्वारे आश्चर्यजनक उपचार करून त्या प्राण्यानं गिळलेली वस्तू या उपकरणाच्या साहाय्यानं बाहेर काढता येते! या उपकरणाच्या नळीच्या अग्रभागी एक छोटासा दिवा असतो.त्यामुळे त्याची लवचिक नळी प्राण्याच्या घशामधून पोटापर्यंत सरकवल्यानंतर उपकरणाच्या बाह्य भागात असलेल्या एका दुर्बिणीच्या लेन्समधून प्राण्याच्या पोटातला अंतर्भागही पाहता येतो. उपकरणाच्या अग्रभागी असलेला दिवा प्रकाश फेकतो व त्यामुळे प्राण्याच्या शरीरातला कोणताही अंतर्गत भाग स्पष्टपणे दिसू शकतो. या उपकरणाच्या नळीमधून प्राण्याच्या पोटामध्ये पाण्याचे हलके फवारे मारता येतात आणि जरूर तो भाग धुऊन काढता येतो.त्याचबरोबर या उपकरणाच्या नळीच्या अग्रभागी एक 'फुगा नलिका' असते.उपकरणाचा अग्रभाग प्राण्याच्या शरीरात पोचवल्यानंतर उपकरणाच्या बाहेर असलेल्या एका नॉझलमधून हवा फुंकून या 'फुगा नलिकेचा' फुगा फुगवता येतो आणि त्याद्वारे प्राण्याच्या शरीरांतर्गत असलेले भाग 'चाचपून' पाहता येतात,विविध अवयवांची तपासणी करता येते.या उपकरणाच्या बाह्य भागावर असलेल्या 'नेत्रक- लेन्स'मुळं प्राण्याच्या शरीराचा कोणताही भाग मोठा होऊन सुस्पष्टपणे दिसू शकतो.
थोडक्यात या यंत्रामुळं प्राण्याच्या शरीरामध्ये 'डोकावता' येतं.इतकंच नव्हे तर या यंत्राच्या उपयोगानं प्राण्याच्या पोटात कोणत्याही ठिकाणी होणारा रक्तस्राव थांबवता येऊ शकतो.बायोप्सी (जीवोती परीक्षा) साठी दूषित भागातल्या पेशी काढून बाहेर आणता येतात;आणि आत अडकलेल्या कोणत्याच्या वस्तूवर पकड जमवून ती बाहेर काढता येते! या यंत्राचे इतके विविध उपयोग आहेत.
अगदी सुरुवातीसुरुवातीला आम्ही ज्या प्राण्यांवर या अजब उपकरणाचा उपयोग केला त्यामध्ये ब्रांडी नावाच्या एका डॉल्फिन माशाचा समावेश होता! या माशाची केस जरा अवघड नि विचित्रच होती.पाल्मानोवा, माजोर्कामधल्या मरीनलँड इथल्या डॉल्फिनेरियममधल्या मत्स्यक्रीडापटूं मधला ब्रांडी हा डॉल्फिन मासा तर सुपरस्टारच होता. पाण्यात व्हॉलीबॉल खेळणं,रबरी रिंगा फेकीचा खेळ खेळणं,मोठ्या रबरी कड्यांमधून आरपार उड्या मारणं असे विविध खेळ हा मासा फार चित्ताकर्षक पद्धतीनं सादर करत असे. सामान्यतः डॉल्फिन मासा हा जात्याच अतिशय बुद्धिमान असतो.त्याच्या जोडीलाच खेळकरपणाचा गुणही निसर्गानं त्याला बहाल केलेला असल्यानं तो शिकवलेली कोणतीही गोष्ट चटकन शिकतो;पण ब्रांडी डॉल्फिन माशाची बुद्धिमत्ता फार असामान्य होती.साहजिकच इतर सर्व माशांमध्ये तो अधिक क्रीडानिपुण ठरला होता;पण खेळताखेळता या माशानं एकदा पंधरा सेंटीमीटर व्यासाचं प्लॅस्टिकचं खेळाचं एक कडं चुकून गिळलं! या कड्यानं तो एक विशिष्ट खेळ दाखवत असे,तर हे कडं त्याच्या पोटात गेलं.सुरुवातीसुरुवातीला तर ब्रांडी नेहमीप्रमाणे खात- पीत राहिला आणि आपलं क्रीडानैपुण्य सादर करत राहिला.त्याच्या पोटात गेलेलं ते कडं,नरम,मुलायम प्लॅस्टिकचं होतं;परंतु हळूहळू ब्रांडीच्या पोटातल्या तीव्र आम्लपाचक रसामुळे हे मऊ नरम कडं कडक बनत गेलं.ते कडक बनल्यावर त्याच्या आतड्यात एका ठिकाणी रुतून बसलं. साहजिकच ते त्याला खुपू लागलं.त्याचं पोट दुखू लागलं.त्याला भूक लागेनाशी झाली;आणि त्याच्या क्रीडानैपुण्यात अनियमितता आली. नेहमी उत्साहानं खेळणारा ब्रांडी आता सुस्तपणे तलावामध्ये पडून राहू लागला.या माशाचं काहीतरी बिघडलंय हे त्याच्या ट्रेनरच्या ध्यानात आलं आणि त्यानं लगेच आम्हाला बोलावणं पाठवलं.अँड्र्यू ग्रीनवूड आणि डेव्हिड वाईल्ड हे दोघं मरीनलॅण्डमधल्या डॉल्फिनेरियममध्ये पोहोचल्यानंतर ब्रांडीला ताबडतोब तलावातून बाहेर काढण्यात आलं.अँड्र्यूनं ब्रांडीचा जबडा उघडला;आणि जेलीनं गुळगुळीत केलेली गॅस्ट्रोस्कोपची नळी त्याच्या घशातून आत सरकवली.यंत्राची नळी हळूहळू आत सरकत त्याच्या पोटापर्यंत पोहोचली.तेव्हा डेव्हिड वाईल्डनं नेत्रकभिंगाला डोळा लावला.त्याला ब्रांडीच्या पोटाचा अंतर्भाग दिसू लागला;पण त्याच्या पोटातल्या पाचकरसामुळे नळीच्या तोंडाला असलेलं भिंग धूसर बनलं,तेव्हा पाण्याचा स्प्रे सोडून वाईल्डनं ते स्वच्छ करून घेतलं.गॅस्ट्रोस्कोपमुळे त्याला ब्रांडीच्या पोटातला सगळा भाग स्पष्ट दिसू लागला.सूज आल्यामुळे त्याच्या पोटातल्या अंतरत्वचेचा भाग गॅस्ट्रोस्कोपच्या नळीच्या अगदी निकट आला होता.लवकरच पोटाच्या एका आतल्या भिंतीमध्ये त्या कड्यामुळे झालेली पहिली जखम वाईल्डला दिसली.त्याने नळी आणखी थोडी पुढे सरकवली आणि तिचा अग्रभाग पुन्हा चारी बाजूला फिरवला.तेव्हा एका ठिकाणी त्याला काळ्या रक्ताच्या गुठळ्या दिसल्या.त्यातलं बरचसं रक्त ब्रांडीनं पचवलं होतं.त्या (प्राणिमित्रांच्या जगात,विजय देवधर)
गुठळ्यांमध्ये वाईल्डला ब्रांडीच्या पोटात गेलेलं प्लॅस्टिकचं ते कडं दिसलं.चयापचय क्रियेमुळे ते कडं पोटाच्या अंतरत्वचेमध्ये घासलं जात होतं; आणि त्यामुळे तिथे जखमा होऊन रक्तस्राव होत होता.ते कडं नेमकं कुठं आहे हे कळल्यानंतर वाईल्डनं ग्रॅस्ट्रोस्कोपची नळी बाहेर काढून घेतली.नंतर मग त्या नळीच्या टोकाला तारेचा एक विशिष्ट हुक लावून ती नळी त्यानं पुन्हा ब्रांडीच्या पोटात सारली.
नेत्रकभिंगाला लावून नळीला लावलेला तारेचा हुक त्यानं मोठ्या कौशल्यानं त्या कड्यापाशी पोहोचवला आणि तो त्या कड्यात अचूक अडकवला कडं हुकामध्ये पक्कं अडकल्यानंतर मग त्यानं गॅस्ट्रोस्कोपची लवचिक नळी हळूहळू बाहेर ओढून घेण्यास सुरुवात केली.प्लॅस्टिकचं ते कडं घशापर्यंत येताच ब्रैडीनं ते नैसर्गिक प्रेरणेनं बाहेर ओकून टाकलं.ते कडं बाहेर पडताच ब्रांडीला एकदम बरं वाटू लागलं.ब्रांडीच्या पोटामधल्या आम्लामुळे ते कडं चांगलंच कडक झालं होतं.त्याचा परीघ धारधार बनला होता आणि त्यामुळेच ब्रांडीच्या पोटात जखमा झाल्या होत्या.औषधांमुळे आणि विशेषतः पचनाच्या त्या गोळ्यांमुळे ब्रांडीच्या पोटातल्या जखमा बऱ्या झाल्या आणि लवकरच तो खडखडीत बरा होऊन पूर्ववत् आपलं क्रीडानैपुण्य दाखवू लागला. त्याच्यामध्ये परत पूर्वीचा उत्साह आला आणि तो अगदी तंदुरुस्त बनला.आता जेव्हा केव्हाही एखाद्या प्राण्याची भूक कमी झाल्याची बातमी आम्हाला मिळते, तेव्हा आम्ही गॅस्ट्रोस्कोप हे उपकरण आमच्याबरोबर नेहमी नेतो.कारण प्राण्यांनी गिळलेल्या काही वस्तूंमुळेच त्यांची सामान्यतः अशा प्रकारची तक्रार सुरू झालेली असते.